วิเสสนเมกตฺเถเนติ สิทฺเธปิ ปปญฺจตฺถํ ปริปฺผุฏตฺถญฺจ อุทาหรณพหุตฺตํ ทสฺเสตุํ ปาณินิเยหิ พหุํ สุตฺติตํ, สพฺพสฺเสตสฺส ปจฺจกฺขาตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺติยมุทาหรณมตฺตํ ทสฺสิตํ, ตทิทานิ พฺยาขฺยาตุกาโม อาห- ‘ปุพฺพกาเล’จฺจาทิ, ฉินฺโนจ วิเสสนนฺตี สมฺพนฺโธ ‘‘ปุพฺพกาเลก สพฺพธุรปุราณนวเกวลานิ สมานาธิกรเณเน’’ติ (2-1-49) เต สเมตฺถ สุตฺตํ, ตตฺเถกาทีนํ วุตฺติยมุทาหรณานิ น ทสฺสิตานฺยุปลกฺขณโตว วิญฺญายนฺตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอเก’จฺจาทิ, เอโก จ โส ปุริโสจาตฺยาทินา วิคฺคโห อุปลกฺขณตฺตาเยว จ ‘สตฺต จ เต อิสโย จ สตฺติสโย’จฺจาทิกญฺจ ทฏฺฐพฺพํฯ

อุปมียเต ปริจฺฉิชฺชเต-เนเนตฺยุปมานํ, อุปมียตีตฺยุปเมยฺยํ, เตสํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารโณ โย ธมฺโม สามตาเตน วิสิฏฺฐํ ยทุปเมยฺยํ, ตํ วจเนเนตฺยตฺโถ อุปมาโนปเมยฺยจฺจาทิ กสฺส, สมาโส ภวตีติ เสโส, การณมาห- ‘วิเสเส’จฺจาทิ, วิเสสาปริคฺคหาติ วิเสสนนฺเตฺยว สามญฺเญน ปริคฺคหา, เอวมฺภู ตสฺสาปีติ อุปมานรูปสฺสาปิฯ นนุ สตฺถีสทฺทสฺสสตฺถิยํ วุตฺติ สามาสทฺทสฺส ตุ เทวทตฺตาย, อโต พฺยธิกรณตฺตา กถเมตฺถ สมาโสจฺจาสงฺกียาห- ‘ยเท’จฺจาทิ, สมาโน ธมฺโม สามตฺตาทิ ยสฺส โส สธมฺโม, ตสฺส ภาโว สาธมฺมิยํ สามตฺตํ, ตสฺมา เทวทตฺตาตฺเถ วตฺตเต อุปจารวเสน, สามาสทฺโทปิ คุณวจโนปิ สามตฺตํ วตฺวา สทฺธาทิตฺตวเสนาเภโทปจาเรน วา เทวทตฺตายํ วตฺตเต, นนุ จ สามาสทฺทสฺส เทวทตฺตาภิธาเน จริตตฺถตาย สตฺถี คุเณน นิทฺทิฏฺฐาตฺยนิยตคุณปฺปตีติปฺปสงฺโค เนกคุณาธารตฺตา สตฺถิยาตฺยาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ

อิหาติ นิทฺธารเณ, เอเตสํ คุณานํ มชฺเฌติ อตฺโถ, อิห วา สตฺถิยํ, สามคุณวนฺตตาย สามายาติ คมฺยเต, ปสิทฺธิวเสนาติ สตฺถิสามาตฺยตฺโรปมานํ สตฺถี, อุปเมยฺยา เทวทตฺตา, ปสิทฺธนฺตุปมานํ ภวติ นาปฺปสิทฺธํ… ปสิทฺธสาธมฺมิยา สาธฺยุ สาธนมุปมานนฺติ กตฺวา สตฺถิเยว สามงฺคุเณน ปสิทฺธา น เทวทตฺตา, ตสฺมา สามคุณปฺปสิทฺธิยาติ อตฺโถฯ

สาธฺยุเต อุปมียเตเนเนติ สาธนมุปมานํ, สาธฺยเต อุปธียเตติ สาธฺยมุปเมยฺยํ, ปสิทฺธสฺส สาธมฺมิยํ เตน, สาธฺยสฺสาปฺปสิทฺธสฺส กสฺสจิ สาธนํ สาธฺยสาธนํฯ ยตฺรตฺวิจฺจาทินา พหุลํวจนสามตฺถิยา สามญฺญวจเนเนว สมาสสพฺภาวํ วตฺวา อญฺเญนาสพฺภาวมุทาหรเณน ผุฏยิตุํ ‘ผาลา อิว ตณฺฑุลา’ตฺยาทิ อารทฺธํฯ

ตณฺฑุลสทฺโทติ อุปเมยฺยภูตตณฺฑุลสทฺโท, ตณฺฑุลตฺตมฺปิ วตฺวา ทพฺเพ ปวตฺโต สามญฺญวจโน นตุ ภวตีติ สมฺพนฺโธ, ทพฺเพติ ตณฺฑุลทพฺเพ ผาลทพฺเพ จฯ

อุปมาโนปเมยฺยสาธารณสูรตฺตาทิธมฺมวจนาปฺปโยเคติ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารโณ โย วิสารทตฺตาทิธมฺโม ตพฺพจนสฺส ‘มุนิ อยํ สีโห วิย วิสารโท’ตฺยาโท วิสารทาทิสทฺทสฺสาปฺปโยเคติ อตฺโถ, เกสญฺจิติ เกสญฺจิ สทฺทานํ มชฺเฌ, วิเสสฺสตฺตเมว ผุฏยติฯ ‘ตถา เจ’ตฺยาทินา, วิเสสนวิเสสฺสานํ ยถิฏฺฐตฺตา นิจฺจํ สีหาทีนํ วิเสสฺสตาเยว วจนิจฺฉาติ ปุพฺพนิปาตตฺตาปฺปสงฺโคติ ภาโว, อุปปตฺยนฺตรมาห-‘วิเสสนสฺเสเว’จฺจาทิ, ยทิปิ สีโห วิเสสนเมว น วิเสสฺสํ, ตถาปิ พหุลาธิการา วิเสสนสฺสาปิ ปรนิปาโตติ ภาโวฯ

อถาตฺราปิ วิเสสนนฺเตว สมาสปฺปฏิปาทเน’มุนิ อยํ สีโหว วิสารโท’จฺจาโท สามตฺถิยโตว สมาสาปฺปสงฺเคปิ อุปมาโน ปเมยฺยานํ สาธารณวิสารทตฺตาทิธมฺมวจนาปฺปโยเค สติ ตปฺปสงฺคาภาวตฺถํ วจนมารพฺภนียนฺติ โจเทติ ‘นนุเจ’ตฺยาทินา, สามตฺถิยโตติ สามญฺญวจนปฺปโยเค สาเปกฺขตฺตา สมาสาปฺปสงฺโคติ สามตฺถิยํ ตสฺมาติ อตฺโถฯ สามญฺญปฺปโยคตฺถนฺติ สมาสวากฺเย สามญฺญวจนสฺส สูรตฺตาทิ(โน), อปฺปโยคตฺถํ, ตถา หิจฺจาทินา สามญฺญสทฺทปฺปโยเค สามตฺถิยโต สมาสาสพฺภาวา สุตฺตนฺตรสฺสานารพฺภนียภาวํ สาเธติฯ

วิเสสานนฺตพฺภาวาติ สามญฺญสฺส สมาเส อนฺโตภาเวปิ ติขีณตฺตาทิโต วิสิฏฺฐสฺส สูรสฺสาทิวจนียสฺส วิเสสสฺส สมาเส อนนฺโตคธตฺตา อปฺปสงฺโค สาเปกฺขมสมตฺถนฺติฯ

อเถติ ‘สจฺจเมต’นฺติอาทิํ ปรวจนมาสงฺกิย วทติ, เอวมาทิสิชฺฌนตฺถํ สมาโสติ (ญาปนตฺถํ) อารพฺภนียมฺภวตีติ สมฺพนฺโธฯ

ปธานสฺสาติ ‘รญฺโญปุริโส-ภิรูโป’เตตฺถ อภิรูปสาเปกฺขสฺส ปุริสสฺส วิเสสนตฺเตเนวา [วิเสสนํ เตเนวา (โปตฺถเก)] ปฺปธานํ, สมาสาวยวภูตํ ราชานํ ปติ วิเสสฺสภาเวนาวิผลิตสกตฺถตาย ปธานภูตสฺส ปุริสสฺสฯ อาทิสทฺเทน ‘ราชปุริสสฺส ทสฺสนียสฺส เคห’นฺติ สงฺคณฺหาติฯ

เอตฺถ หิ เคหมฺปติ วิเสสนภาเวนาปฺปธานตฺเตปิ ราชานมฺปติ ปธานภูตสฺส ปุริสสฺส สาเปกฺขสฺสาปิ สมาโส โหเตวฯ อิทญฺจญาปนตฺถํ วจนารมฺภปฺปโยชนญฺจ, การณมาห- ‘คมกตฺตา’อิจฺจาทิฯ

คมกตฺตาติ วิคฺคหวากฺยตฺถสฺส วุตฺติยมฺปตียมานตฺตา คมกตฺตํ ตสฺมา, นเจห คมกตฺตมตฺถีติ ‘มุนิ สีโหว สูโร’ตฺยตฺร ตุ วากฺยโต โยตฺโถ ปตียเต, นายํ ‘มุนิ สีโห สูโร’ตฺยโต คมฺยเตติ คมกตฺตํ นตฺถี-ติ อตฺโถ, ตถาหิ มุนิสีหสทฺเทเนโว ปมาโนปเมยฺยภาวนิมิตฺตสฺส วิสารทตฺตสฺส สภาเวเนโวปาทานโต วิสารทสทฺทสฺส เตน สมฺพนฺธาภาโวฯ

อปวคฺโค นิพฺพานํ, วากฺยเมเวติ เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมฺปทสฺสยมาห- ‘วุตฺตินิวตฺเตตี’ติ พหุลาธิการโต วิญฺญายติ, นนุ จาตฺร วิเสสฺสภาวาสมฺภวาปฺปสงฺโคเยว วุตฺติยาติ โจเทติฯ ‘นนุเจ’ตฺยาทินาฯ

ปุณฺณตาพฺยภิจาราติ ปุณฺณตาสงฺขาตสฺส พาลาทิอวตฺถาวิเสสสฺส อวินาปฺปวตฺติโต พฺยภิจารี หิ วิเสสฺสมฺภวติ ยถา นีลตายุปฺปลํ, ปริหรติ ‘เนทมตฺติ’จฺจาทินา, มนฺตาณิปุตฺตานํ อเนกตฺตาติ เกวลํ มนฺตาณิยา ปุตฺโต ปุณฺโณเยวาติ อภาวา เตสํ พหุภาวโต, อตฺตโน อตฺตโน คหสฺส ปตโยติ คหปตีนํ พหุตฺตํ ปากฏเมวฯ

วุตฺติเยเวติ เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมาห-‘วากฺยํ นิวตฺเตตี’ติฯ วิสิฏฺฐชาติวจนาติ วุตฺตํ กณฺหสปฺปชาติยา โลหิตสาลิชาติยา จ วิสิฏฺฐตฺตาฯ

ตจฺฉโก สปฺโปติ พฺยาขฺเยยมุปนิกฺขิปฺปโจทยมาห- ‘นนุ เจ’จฺจาทิฯ ตจฺฉกภาวานเปโตติ พาลยุวตฺตาทิสงฺขาตตจฺฉกภาวโต อพฺยาวุตฺโต, อตฺถินามเธยฺโยติ ตจฺฉโก นาม โกจิ ตนฺนาโม อตฺถิ, กิริยาสทฺโทติ ตจฺฉตีติ ตจฺฉโกติ เอวํ กิริยาย ปวตฺตินิมิตฺตตฺเตโนปาทินฺโน วฑฺฒกีวาจี ตจฺฉกสทฺโท, เอวํ มญฺญเต ‘‘ยถาวุตฺตนเยน วิเสสนวิเสสฺสสพฺภาวา สมาเสน ภวิตพฺพํ, ตถา สติ กิมิทํ ปจฺจุทาหรณํ กต’’นฺติฯ อตฺร เกนจิ น นามเธยฺยสฺเสตฺยาทิ โนปชายเตวาตฺเยตทวสานํ วุจฺจมานมนุทฺยตํ นิรากตฺตุกาโม อาห-‘โยปา เห’จฺจาทิฯ

อิมสฺสายมธิปฺปาโย ‘‘วุตฺตนเยน ตจฺฉกสทฺทสฺส กิริยา สทฺทสฺสาตฺถวิสยาเปกฺขายาภาวโต วิเสสฺสตฺตาภาวา ปจฺจุทาหรณมิทํ กต’’นฺติฯ

กสฺมา อยุตฺตมิจฺจาห-‘ยโต’จฺจาทิ, นามเธยฺยสฺส กิริยาวาจิโน จ อตฺถาภิธานสามตฺถิยํ ตุลฺยํ วา น วา, อวยวปฺปสิทฺธิยา สมุทายปฺปสิทฺธิ พลวติ วา นเวตฺเยตํ วิจาเรตุํ ยโต นาธิกตนฺตฺยตฺโถ, กิญฺจรหิ อธิกตนฺตฺยาห- ‘อปิตฺวิ’จฺจาทิ, ตจฺฉกสทฺโทเนกตฺถวุตฺติ นาเนกตฺโถติ วิจาเรตุมธิกตนฺติ โยชนาฯ

เอวํ มญฺญเต- ‘‘วิเสสนวิเสสฺสภาวจินฺตายํ สทฺทานมตฺถาภิธานสามตฺถิยจินฺตา น ยุชฺชเต ‘สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ โหตี’ติ วิเสสนํ มคฺคียเต, นาสมฺภเว นาพฺยภิจาเร ยถา สีตํ (หิมํ) อุณฺโหคฺคีติ, ตสฺมา สมฺภวพฺยภิจารจินฺตา วิเสสนวิเสสฺสภาวจินฺตายมุปยุชฺชตีติ ตจฺฉกสทฺโท-เนกตฺถวุตฺติวา น เวตฺเยตเทว วิจาเรตุมธิกตนฺติ กตฺถจิปิ วิเสสนวิเสสฺส สพฺภาเว สมาโส โหเตวา’’ติ, ยทิปิ นามเธยฺยกิริยาวาจีนมตุลฺยมตฺถาภิธานํ สมุทายปฺปสิทฺธิยา จ พลวติตฺตํ, ตถาปิ วกฺขมานนเยน สมาสสพฺภาวา น กาจิ หานีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอตฺถ จา’ติอาทิฯ

เอตฺถจาติ เกจิ ปกฺเข จ, กญฺจิ ปีฬมาวหตีติ สมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห ‘ตถาหิ’จฺจาทิฯ

เอวํ มญฺญเต- ‘‘ยทีปิ สมุทายปฺปสิทฺธิยา สติ กิริยาสทฺทตฺถวิสยาเปกฺขา โนปชายเต, ตถาปิ นามเธยฺยสฺเสว ตจฺฉกสทฺทสฺสาปฺยเนกตฺถวุตฺติตฺตมตฺเถว… สปฺปวิเสเส มนุสฺเส จ ตนฺนามเก นามเธยฺยสฺส ตจฺฉกสทฺทสฺส ปวตฺติสพฺภาวา(ติ) วิเสสนวิเสสฺสสพฺภาวโต สมาสปฺปสงฺโค ตทวตฺโถ เยวา’’ติ, น เกวลํ สปฺปวิเสสสฺเสว ตจฺฉกสทฺโท นามเธยฺยมปิตุ มนุสฺสานมฺปีติ ปิสทฺทตฺโถฯ ตจฺฉกสทฺทสฺสาเนกตฺถวุตฺติตฺเตปิ น สมุทายปฺปสิทฺธิยา อวยวปฺปสิทฺธีพาธาติ ทสฺเสตุมาห- ‘นจา’ติอาทิฯ โจ-วธารเณ, กุโตจฺจาห ‘กิริเย’จฺจาทิฯ กเมนตฺถปฺปสิทฺธีติ ยํ, เอตมฺปน สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ โยชนาฯ

ยนฺติ ยํ ปสิชฺฌนํ, กเมนาติ พาธาภาวโต อนุกฺกเมนฯ เอวญฺเจติ อิมินา นเจตฺยาทินา วุตฺตํ ปจฺจามสติ… กิมฺปฏิวิหิตํ สิยา ปริหฏํ สิยาติ อตฺโถ, อิติ อิมินา การเณน ‘ตจฺฉโก สปฺโป’ติ ปจฺจุทาหรณํ น ยุตฺตํ… ตจฺฉกสปฺโปติ สมาสสพฺภาวโตติ อธิปฺปาโย, เนทเมวมิจฺจาทินา ปริหรติ, ยทา จรติ ยถา วุตฺเตน วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภโว, ตทา กถํตฺยาห- ‘ยทา วิเสสเน’จฺจาทิฯ ตทาปิ กถํ วากฺเยน ภวิตพฺพมิจฺจาห- ‘อิทญฺเจ’จฺจาทิฯ พหุลํวจนโตเยวาติ อธิปฺปาโยฯ

อญฺญสฺสาติ กมฺมนิ สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ ฉฏฺฐีฯ อวจฺเฉทกตฺตาติ เอตฺถ กตฺตุนา ภวิตพฺพนฺติ กาฬสฺสาติ กตฺตริ ภาวโยเค ฉฏฺฐิยา อชฺฌาหริตพฺพํฯ ปตฺตาปนฺเนหิ ทุติยนฺตสฺส ชีวิกมฺปตฺโต ชีวิกา ปนฺโนติ สมาโส ‘การกํ พหุล’’นฺเตว (จํ-2-2-19) วิหิโต ทุติยนฺเตน ตุ เตสํ สมาสตฺถํ สุตฺตนฺตรํ กตํ ปเรหิ, อตฺถญฺจ เตสมิตฺถิลิงฺคานมฺปิ สมาเสเนว, การนิวตฺติยา, ตถา มาโส ชาตสฺสาติ วิคฺคเห ปริมาณิวาจินา ฉฏฺฐิยนฺเตน ปริมาณวจนานํ กาลสทฺทานํ, ตทาห- ‘ปตฺตาปนฺนาน’มิจฺจาทิ, ปริมาณํ มาสาทิ ปริจฺเฉโท ตมสฺสตฺถีติ ปริมาณี ชาตาทิฯ

เอตฺถ หิ มาโส ปริมาณํ ปริจฺเฉทกตฺตา, ชาโต ปริมาณี ปริจฺเฉชฺชตฺตา, ปตฺตา ชีวิกาเนนาติ [ปตฺโต ชีวิกนฺติ ปาเฐน ภวิตพฺพํ] วจนิจฺฉายํ โย-ตฺโถ โส- ญาปทตฺถสมาเสปฺยตินฺโน วจนิจฺฉาเภทมนฺตเรนาติทสฺเสตุํ ‘อญฺญปทตฺเถ ภวิสฺสตี’ติ ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตํ พฺยาขฺยาตุกาโม อาห- ‘วาเนกญฺญตฺเถ อิจฺเจวา’ติอาทิฯ อญฺญตฺถ สมาเส กเต สพฺพตฺถ ‘‘อิตฺถิยํ ภาสิเต’’จฺจาทินา (3-67) ปุมฺภาโวฯ มาโส ชาตสฺสาติ วจนิจฺฉายํ โย-ตฺโถ, โส-ญฺญตฺถสมาเสปฺยภินฺโน วจนิจฺฉาเภท มนฺตเรนาติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺส ชาตาทิโน’จฺจาทิฯ

ชาตสทฺทสฺสตฺถมาห สมฺปนฺโนติ, สมฺปุณฺโณตฺยตฺโถ, อิมินา จ มาโส ชาโต-สฺสาติ วิคฺคหสฺส อตฺโถ ทสฺสิโต, อญฺญถาติ ยทิ มาโส ตสฺส อญฺญปทตฺถสฺส ชาตาทิโน สมฺปุณฺโณ น ภาตีติ อตฺโถฯ ตฺตตฺตวนฺตูนํ นิฏฺฐาสญฺญํ วิธาย ตทนฺตสฺสญฺญตฺถสมาเส ‘‘นิฏฺฐา’’ติ (2-2-36) สุตฺเตน ปุพฺพนิปาโต วุตฺโต, ตทาห- ‘นเจ’จฺจาทิ, ปุพฺพนิปาตปฺปสงฺโค นจ สิยาติสมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห- ‘ชาติ’จฺจาทิฯ เกสญฺจิติ วากฺยการมาห, นจ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ, การณมาห- ‘วิเสสน’เมจฺจาทิ, ตถาหิจฺจาทินา วิเสสนสฺส สาตฺถกตฺเต สมาสพฺภาวมภาเว จาภาวํ สาเธติ… ฉฏฺฐีสมาเส ‘สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนสฺส สาตฺถกมฺภวตีติ วิเสสนสฺส สาตฺถกตฺตาฯ

อวจเนปีติ นิยมวจเน (อ)สตีปิ, ฉฏฺฐีสมาสปฺปสงฺโค จรหิ วุตฺตนเยน พฺยวจฺเฉชฺช พฺยวจฺเฉทกตฺตาภาเวน วิเสสนานตฺถกฺยา น ภเวยฺย เจ วากฺเยนาปิ น ภวิตพฺพนฺติ อาห- ‘วากฺยํ ตฺวิ’จฺจาทิฯ อยมฺปน วิเสสนสมาโส ปเรหิ กมฺมธารโยติ ญายติ… ยถา กมฺมํ กิริยํ ปโยชนญฺจ ธาเรติ เอวมยํ สมาโส กมฺมมิว ทฺวยํ ธารยตีติฯ

12. นญ

เอตฺเถวาติ ‘‘ฏ นญฺสฺส’’อิติ (3-74) สุตฺเตเอวฯ ปามนปุตฺโตติปามา กุฏฺฐวิเสโส อสฺส อตฺถีติ ปามสทฺทา ‘‘ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ (4-120) นปฺปจฺจโย, ปามนสฺส ปุตฺโต, ยทิ เหตฺถ ญกาโร วิเสสนตฺโถ น กรีเยถ, ตทา ‘‘ฏ นสฺสา’’ติ สุตฺตํ กรีเยถ, ตถา จ สตฺยุตฺตรปเท ปรโต ปามนสทฺเท นการสฺสาปิ โฏ

สิยาติ ภาโว, นนุ จิห สมาสวิธิมฺหิ ญ กาโรจฺจารณา ญ โลป รหิตสฺส สมาโส น ภวตีติ วตฺตุมุจิตํ, น ตุ ‘‘ฏ นญฺสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถติ [ญฺญกาโร เอตฺโถว วิเสสนตฺโถ, ติ ภวิตพฺพ] สจฺจํ, กินฺตฺวิห สมาสวิธิมฺหิ ญ การสฺส พฺยวจฺฉชฺชํ น ทิสฺสเตฯ

ปริยุทาสวุตฺตีติ ปริ ตุลิตมุคฺคยฺห นิเสธนียสฺส อสนํ เขปนํ วชฺชนํ ปริยุทาโส, เตน ปริยุทาเสน วิสิฏฺเฐ-ตฺเถ วุตฺติ อสฺเสติ ปริยุทาสวุตฺติ, ปสชฺชปฺปฏิเสธวุตฺตีติ ปฏิเสธนียเมว ปสชฺช ปตฺวา ตํสทิสมนเปกฺขิย นิเสโธ, เตน วุตฺติ อสฺเสติ ปสชฺชปฺปฏิเสธ วุตฺติฯ

ยตฺถ พฺราหฺมณา อญฺโญว ภวตีตฺเยวํ วากฺเยนาตฺถนฺตรวิธานา วิธิโน ปธานตฺตํ, อตฺถนฺตรวิธานสามตฺถิเยเนว พฺราหฺมณสฺส ปฏิเสโธ ปตียเต, พฺราหฺมณสฺส [พฺราหฺมณสฺสา (โปตฺถเก)] นิวตฺตเน ตทเปกฺขายาญฺญสฺส วิธานโยคโต สกปเทน นญฺเขฺยน วิธิภาคี น วุจฺจเต, กิญฺจรหิ อญฺญสทฺเทน… ปริยุทาสนิสฺสยิโนญฺญสทฺทสฺเสว วากฺเย ปโยคโต’ อญฺโญ พฺราหฺมณา อพฺราหฺมโณ’ติ, นญฺสฺสจ สฺยาทฺยนฺเตน สามตฺถิยํ, น ตฺยาทฺยนฺเตเนตฺเยกวากฺยตา… อญฺโญ พฺราหฺมณา อพฺราหฺมโณติ ตตฺถ ตตฺถ ปริยุทาสวุตฺติตฺตาฯ

ปสชฺชปฺปฏิเสเธตุ ปฏิเสธสฺส ปธานตฺตา พฺราหฺมโณ น ภวตีติ วากฺเยน พฺราหฺมณสฺส ปฏิเสโธ วิธิ อตฺถคมฺโม วากฺยเภโท, สกปเทน จ นญฺเขฺยน ปฏิเสธภาคิวาจี สมฺพชฺฌเตฯ โก โส พฺราหฺมณา อญฺโญติ อาห- ‘พฺราหฺมณตฺตานชฺฌาสิโต’จฺจาทิฯ

อิตรสฺมินฺติ ปสชฺชปฺปฏิเสเปกฺเข, เกนจิ สํสยนิมิตฺเตนาติ อุปวีตทสฺสนาทินา เกนจิ สํสยการเณน, สพฺพมฺปิ ปทํ สกตฺเถ ปโยคมฺปติ ญาณมเปกฺขเต, ตญฺจ ญาณํ ทฺวิธา สมฺมาญาณํ มิจฺฉา ญาณญฺจฯ อุภยมฺเปตพฺราหฺมณสทฺทํ ปวตฺตยติฯ ตตฺถ สมฺมาญาณ ปุพฺพเก อพฺราหฺมณสทฺทปฺปโยเค นตฺถิ นญฺสฺส พฺยาปาโร, น หิ ตตฺถ เตน กิญฺจิ กรียติฯ

มิจฺฉาญาณปุพฺพเก ตุ วิชฺชเต ตสฺส พฺยาปา โร ตตฺถ หิ เตน มิจฺฉาญาณปฺปภวตา ปรสฺสาขฺยายเต, มิจฺฉาญาณํ เจนฺทฺริยเหตุกํ, วินา สทิสตฺตํ น ภวตีติ ปฏิเสเธ สติ อุตฺตรปทตฺถสทิโส สมาสตฺโถ ชายเตจฺจาห- ‘ตตฺถ สทิสตฺตํ วิเน’จฺจาทิฯ รชฺชุยํ หิ สปฺปพุทฺธิ สทิสตฺตาฯ

ปโยคสามตฺถิยาเจติ อพฺราหฺมณมานเยจฺจาทิปโยคสามตฺถิยา จฯ เอวมฺมญฺญเต- ‘‘ยทฺยตฺร พฺราหฺมณมตฺตสฺสานยนํ สิยา ปุพฺพปทสฺสุจฺจารณมนตฺถกํ สิยา, อถ น กสฺสจิ อานยนํ เอวมฺปิ สพฺพสฺเสวา พฺราหฺมณสทฺทสฺสานตฺถกตฺตํ, ตสฺมา ปโยคสามตฺถิยาปิ สทิสปฺปฏิปตฺตี’’ติฯ

ตคฺคตาติ สทิสตฺถคตาฯ ยถาวุตฺตสฺเสวา-ตฺถสฺสุปพฺรูหนาย วิญฺญูวจนมุปญฺญสฺสติ ‘อโตเยว วุจฺจเต’จฺจาทิฯ อยญฺเจตฺถ อตฺโถ ‘‘นญฺวจเนน อิวสทฺเทน จ ยํ ยุตฺตํ ตทญฺญสฺมิํ ตปฺปทตฺถสทิเส-ตฺเถ ปฏิปตฺติํ ชเนติ, ตถาหฺยตฺถสมฺปจฺจโย โลเก ทิสฺสติ ‘อพฺราหฺมณมานยา’ติ พฺราหฺมณสทิโส ขตฺติยาทิ อานียตีติ, อธิกรียติ นิยุชฺชเต สทฺโท-สฺมินฺตฺยธิกรณํฯ ยถาวุตฺเตน จ พฺยาขฺยาเนน กิมิฏฺฐํ สิทฺธนฺตฺยาห- ‘ตเทว’มิจฺจาทิฯ เกจิ ปน อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตมิห วณฺเณนฺติฯ

สมตฺถวาทีนนฺติ ‘‘สมตฺโถ ปทวิธิ’’ (ปา 2-1-1) ตฺเววํ วาทีนํฯ สมตฺถ วาทีนํ สมาโส วิเธยฺโยติ สมฺพนฺโธ, วิเธยฺโยติ วจนนฺตเรน วิเธยฺโย, ตถาหิ อปุนเคยฺยาติ คายเนน นญฺสฺส สมฺพนฺโธ, น ตุ ปุนสทฺทตฺเถนฯ อโนกาสํ กาเรตฺวาติ กรเณน สมฺพนฺโธ น โอกาเสนฯ อมูลามูลํ คนฺตฺวาติ คมเนน, น มูเลนาติ อสามตฺถิยํฯ คมกตฺตวาทิโนติ อสามตฺถิเยปิ ยตฺร คมกตฺตํ ตตฺถ สมาโส โหเตว, ตโต คมกตฺตญฺจ สมาสสฺส นิพนฺธนนฺติ โย วทติ ตสฺเสตฺยตฺโถฯ เอตฺถาปีติ อปุนเคยฺยาตฺยาโทปิ, นนฺวยมปฺยาจริโย คมกตฺตวาที, ตถาสติ คมกตฺตาอิจฺจนภิธาย พหุลาธิการาติ กสฺมาวุตฺตนฺติ อาห-‘โส เจ’จฺจาทิฯ

เกหิจีติ วุตฺติคฺคนฺเถน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘เกหิจิเยว น สพฺเพหี’ติ, อปุนเคยฺยาติ ‘‘ฏ นญฺสฺสา’’ติ (3-74) นสฺสโฏ, อติปฺปสงฺคาภาวโตติ สุตฺตนฺตเรน สมาเส อวิหิเตปิ อนภิมตตฺถานมฺปตีติยา อภาวโตฯ

13. กุปา

สฺยาทิวิธิโนติ การกวิภตฺติวิธานโต วิสุํ อิตฺถมฺภูตาทีสุวิธานา สฺยาทิวิธีติสงฺขํ คตสฺส สฺยาทิวิธิโน, อสฺยาทิวิธิมฺหีติ ปริยุทาโส-นตฺถโกติ โจเทนฺโต อาห ‘นนฺวิ’จฺจาทิ, อนตฺถกํ ภเวยฺย… ลกฺขณาทฺยตฺถานํ สมาเส คุณีภูตตฺตา สมาสโต กิริยาสมฺพนฺธานุรูปวิภตฺติยตฺถสฺส ปธานภาวโต, ปริหรติ ‘นยิทเมว’มิจฺจาทินาฯ ‘‘อนุนา’’ติ (2-10) วิจฺฉายมนุนา โยเค ทุติยา วิธานสามตฺถิยา วากฺยมฺปิ โหติ, อญฺญถา นิจฺจสมาเส ทุติยา วิธานมนตฺถกนฺติ ภาโว, นิคมยติ ตสฺมาอิจฺจาทินา, ‘‘กุ ปาปตฺเถ’’ติ ปเรสํ คณปาโฐ, เอวมุปริปิ ‘‘ทุนินฺทายํ’’ตฺยาทิ เวทิตพฺพํฯ

14. จีกฺริ

จีสทฺโทติ เอตฺถ จีติ อิมินา จีปฺปจฺจยนฺตํ ปรามสติ, จีปฺปจฺจยนฺต สทฺโทติ อตฺโถฯ

15. ภูส

ปีติสมฺภโมติ ปีติยา สมฺภโม ปีติปุพฺพิกา ปจฺจุฏฺฐานาสน ทานาทิวิสยา ตุริตตา, อลํภุตฺวา ปริยตฺตํ สมฺปุณฺณํ ภุตฺวาฯ

16. อญฺเญ

ปุโรภูย อคฺคโตภูยฯ ติโรภูย อนฺตรธานีภูยฯ อนจฺจาธาเนติ อิมสฺส อตฺโถ ‘อุปริยาธานโต อญฺญตฺรา’ติ, อาธานํ ปติฏฺฐาปนํ, อิจฺฉนฺตีติ ปาณินิยาทโย อิจฺฉนฺติ, อุรสิ กตฺวา ปาณินฺติ ปาณิํ อุรสิ กตฺวาฯ

17. วาเน

อเนกคฺคหณสฺส ปโยชนํ วตฺตุมุปสกฺกติ ‘อิเธ’จฺจาทิ, วิวจฺฉิเตกสงฺขฺยาสามญฺญนฺติ วิวจฺฉิตํ เอกสงฺขฺยาย สามญฺญํ, เอวํ มญฺญเต ‘‘ยทิ‘สฺยาทิ สฺยาทิเน’ติ วตฺตุมิจฺฉิเตกสงฺขฺยาสามญฺญสฺส ปริคฺคโห น สิยา ตทา อิหานตฺถก (มเนก)คฺคหณํ สิยา เตเนหาเน กคฺคหณสามตฺถิยาเยว ‘สฺยาทิสฺยาทิเน’ติ วตฺตุมิจฺฉิเตกสงฺขฺยา สามญฺญมฺปริคฺคหิตนฺติ วิญฺญายเต’’ติ เตเนจฺจาทินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘เตน ยถาวุตฺเตน ปุพฺเพ วุตฺโต สพฺโพปิ สมาโส ปุพฺพปรานํ ทฺวินฺนํเยว สฺยาทฺยนฺตานํ โหตี’’ติฯ

ยชฺเชวํ กถํ ‘ตทหุชาโต’ติ พหุลาธิกาเรน วิเสสน สมาสคพฺภการกสมาเสน วา สิชฺฌติ, อยํ อญฺญปทตฺถสมาโสฯ จตฺเถ พหุนฺนมิฏฺฐตฺตา ตทตฺถญฺจาเนกคฺคหณํ, เตน ‘โหตุ โปตุ ปิตา ปุตฺตา’ติ โหติ อุตฺตรปเท (โยนิ) สมฺพนฺเธ ปรโต ปุพฺพปทสฺส ‘‘ปุตฺเต’’ติ (3-65) สุตฺเตนาตฺเตน, อญฺญถา ทฺวินฺนํทฺวินฺนํ สมาเส สพฺพตฺถ อุตฺตรปทสมฺภเวน ‘‘วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมา ตตฺร จตฺเถ’’ติ (3-64) ‘‘ปุตฺเต’’ติ จ สุตฺตทฺวเยนาตฺเตน‘โหตา โปตา ปิตา ปุตฺตา’ติ อาปชฺเชยฺยฯ อเนกนฺติ ปฐมนฺตตฺตา สฺยาทีตีทเมวานุวตฺตเต, เตเนวาเนกํ สฺยาทฺยนฺตมิจฺเจว วุตฺตํฯ อถาญฺญตฺเถติ วุตฺเต-ญฺญสฺส วากฺยสฺสตฺเถติ อวตฺวา ปทสฺเสจฺเจว กสฺมา วุตฺตนฺตฺยาสงฺกิยา ห- ‘สฺยาทฺยนฺตสฺเส’จฺจาทิ, ตสฺเสวาติ สามตฺถิยลทฺธสฺส สฺยาทฺยนฺต ปทสฺเสว สมาโส วิญฺญายตีติ สมฺพนฺโธฯ

ตสฺส คุณา ตคฺคุณา ตสฺเสจฺจเนนาญฺญปทตฺโถ นิทฺทิสียเต, ตสฺส อญฺญปทตฺถสฺส เย คุณา ยานิ วิเสสนานิ, เตสํ สํวิญฺญาณํ คหณํ ตคฺคุณสํวิญฺญาณํ, อถวา โส คุโณ ยสฺส โส ตคฺคุโณ, ตคฺคุณสฺส ตคฺคุณยุตฺตสฺสาญฺญปทตฺถสฺสสํวิญฺญาณํ, น คุณวิรหิตสฺสา(ติ) ตคฺคุณสํวิญฺญาณํ, เอตฺถ ปน ‘อญฺญปทตฺเถ ตคฺคุณสํวิญฺญาณํ ปฺยตฺถี’ติ ปริภาสียติ, ตตฺถายมตฺโถ ‘‘อญฺญปทตฺเถ สมาเส-ญฺญปทตฺโถ วิเสสเนน สห วิญฺญายติ นวิเสสนรหิโต’’ติ, กฺวจิ อตคฺคุณสํวิญฺญาณสฺสาปิ ทสฺสเน นาปิสทฺโท, ยตฺราวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ ตตฺเถว ตคฺคุณสํวิญฺญาณํ ภวติ, ตคฺคุณสํวิญฺญาณโต อญฺญํ อตคฺคุณสํวิญฺญาณํ, ตสฺมิํ, ยตฺราวยโวเยว สมาสตฺโถ ตตฺราตคฺคุณสํวิญฺญาณํฯ

เอตฺถ ปน พหุธนสทฺโท ปุริสสฺส อุปลกฺขณภาเวน กตตฺตาฯ อภิมโตติ ปาณินียานํ อภิมโต ทสนฺนํ สมีเป อาสนฺนา ทสนฺนมิจฺจาทิวากฺเยฯ

ปริมาณเมวสงฺเขฺยยนฺติ ปริมาณลกฺขณเมว สงฺเขฺยยํ, ตญฺจ ปริมาณลกฺขณํ สงฺเขฺยยญฺจฯ

สงฺขฺยานรูปนฺติ สงฺขฺยานสภาวํฯ

ปริมาเณนาติ ปญฺจสงฺขฺยาย ปริจฺฉิชฺชมาเนน สงฺเขฺยยสงฺขาเตน ปริมาเณนฯ

สงฺขฺยานวุตฺตีติ เตน อนติวตฺติยมานตปฺปริจฺเฉทก สงฺขฺยานรูป สงฺขาเต สงฺขฺยาเน วุตฺติ ยสฺสา สา สงฺขฺยานวุตฺติ-ปญฺจสงฺขฺยาฯ

ทิฏฺฐนฺเตนิมินา อิมํ ทีเปติ ‘‘ยถา ปญฺจ ปริมาณเมสนฺติ ปญฺจกาติ เอตฺถ ปริมาณรูโป-วยวเภทสมุทายสภาโว ปกติยตฺโถ สมุทายิโน สกุนา ปจฺจยตฺโถ, ตถา ติทสาติ เอตฺถาปิ’’ติ, กปฺปจฺจโย ปกติปฺปจฺจยตฺถเภทสมฺภเวนฯ

เกจิ ปนาติ อิมินา ปาณินีเย ทสฺเสติฯ

ปกติปฺปจฺจยตฺถเภทสมฺภวาติ อิมินา ปเรสํ ปกติปฺปจฺจยตฺถานํ เภทาภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา สญฺญายํ สกตฺเถ กปฺปจฺจยสฺส วิธานํ ทสฺเสติฯ

สฺยาทฺยนฺตสฺสาติ อิมินา วาสทฺทสฺส ปทตฺตํ ทสฺเสติฯ

ตทตฺเถปีติ ตสฺส วาอิติ อญฺญปทสฺส อตฺเถปิ, ตทตฺโถ เจตฺถ วิกปฺปตฺโถ วา สิยา ตทา ปน ทฺวินฺนํ คหเณ น ติณฺณํ, เตสนฺตุ คหเณ น ทฺวินฺนํ, สํสโย วา, ตทา ตุ สํสยสฺโสภยา ลมฺพนรูปตฺตา ทฺเววาติ วุตฺเต ตโย, ตโยวาติ วุตฺเต ทฺเว อเปกฺขียนฺตีติ พุทฺธิวิสยา ปญฺจ อตฺถา สมาสาภิเธยฺโย โหนฺติฯ

นามตฺเตนาติ รุฬฺหินามตฺเตน, อภิมโต ปาณินิยานํ, วิกปฺปิตํ สุตฺตนฺตเรน วิภาสา สพฺพนามสญฺญาวิธาเนนฯ

อวยวธมฺเมนาติ อวยวสงฺขาเตน สภาเวนฯ

นนุ จ สมานาธิกรณานํ พหุพฺพีหิ วุตฺโต ปาณินิเยหิ ‘ปญฺจหิ ภุตฺตมสฺเสติ พฺยธิกรณานํ น สิยา’ติ, ตถา ปฐมตฺถํ วชฺเชตฺวา สพฺพวิภตฺยตฺเถสุ อิฏฺโฐ ‘วุฏฺเฐ เทเวคโตจฺจตฺร วุฏฺฐเทโวติ น สิยา’ติ ตสฺมา กถมตฺร พฺยธิกรณานํ ปฐมตฺเถ สมาโส วณฺณียเตจฺจาสงฺกิยาห-‘พฺยธิกรณานมฺปิ’จฺจาทิ, พฺยธิกรณานมฺปิ ยถาภิธานํสมาสสพฺภาวโต ปญฺจหิ ภุตฺตมสฺเสตฺยาโท พหุลาธิการา อนภิธานโต วา น ภวิสฺสติ, ตโตเยว จ ปญฺจ ภุตฺต วนฺโต-สฺเสติ สมานาธิกรณานมฺปิ กฺวจิ น ภวิสฺสติ, ตถา ปฐมตฺเถปิ กฺวจิ น ภวิสฺสติ วุฏฺเฐ เทเว คโต’ติฯ ตุลฺยโยเค คมฺยมาเนติ อตฺโถฯ

อญฺญตฺรจาติ ตุลฺยโยคโต-ญฺญตฺร สโลมโกตฺยาทีสุ จ, วิชฺชมานานิ โลมานฺยสฺส, วิชฺชมานา ปกฺขา อสฺสาติ วิคฺคโหฯ อุปสงฺขฺยาโต ‘‘สฺยาทฺยธิกาเร-ตฺถิขีราทีนมุปสงฺขฺยาน’’นฺติ (2-2-24-วา) สภาวโต เอว นิวตฺโต น สุตฺตนฺตรโต, คตตฺถสฺสาปิ หิ ปโยเค อนวฏฺฐานํ สิยา ปิฏฺฐเปสเน วิย, กถญฺจรหิ พฺราหฺมเณ พหู อานย, อหํ ปจามีติ นาวสฺสเมวํ ปโยโค, กตฺถจิ ปน วจนสิลิฏฺฐตาทิปฺปโยชเน สติ โหเตวฯ

กณฺเฐ สมฺภโวติ กาฬสฺส กณฺเฐ สมฺภโวฯ ฏฺฐสทฺทตฺโถติ กณฺฐฏฺฐสทฺเท ฏฺฐสทฺทตฺโถฯ โอฏฺฐสทฺโทว มุขวุตฺตีตฺยเนน คมฺมมานตฺถตฺตา ทุติยสฺส มุขสทฺทสฺสาปฺปโยคมาห, ตสฺมา โอฏฺโฐว มุขมสฺสาติ วิคฺคยฺห โอฏฺฐมุโขติ สมาโส, น จ ปาณิ ปาณฺยนฺตรสฺส มุขํ, มุเขเนว จ ปาณิมุขสฺส สทิสตฺตํ ปสิทฺธนฺติ สามตฺถิยา โอฏฺฐมุขมิว มุขมสฺเสตฺยตฺเถว ติฏฺฐเต, อุปนฺยสฺยนฺเตตฺยุปนฺยาสา, วิสยทสฺสนตฺถาติ อิมินา’กณฺเฐ กาโฬ ยสฺสา’ตฺยาทีกเมว วากฺยนฺติ ทสฺเสติฯ สมุทาเย วิกาเรจาติ สมุทายสมฺพนฺเธ วิการสมฺพนฺเธ จฯ ตํสมาสสฺสาติ ตสฺสา ฉฏฺฐิยา สมาสสฺส, ตทภิธายินนฺติ สงฺฆาต วิการาภิธายีนํ, เกสานํ สงฺฆาโต อิจฺจาทิ ปเรสํ วากฺยํฯ ธาตุโต ชาตํ ธาตุชํ, อุตฺตรปทํ ปติตสทฺทาทิ, ตสฺส ปโยโคติ ปติตสทฺทสฺส ปโยโคฯ

‘‘นญฺสฺมาตฺถฺยตฺถาน’’นฺติ (2-2-24) วาตฺติกํ, เอตนาห-‘ญ การานุ พนฺธา’อิจฺจาทิฯ ปาณินิยา ตุ อวิชฺชมานสทฺโท นญฺสมาโส, ปทนฺตเร นาสฺส พหุพฺพีหิ โวตฺตรปทโลโป, อวิชฺชมานา ปุตฺตาสฺส อปุตฺโตวิชฺชมานปุตฺโตติ สาเธนฺติ, อิจฺฉเต ปาณินีเยหิ… ทกฺขิณปุพฺพา สทฺทานํ นานตฺถตฺตา พฺยธิกรณตฺตา, วจเนปีติ สุตฺเต วิชฺชมาเนปิ, อย มญฺญปทตฺถสมาโส ปเรหิ พหุพฺพีหีติ วุจฺจติ ตถาหิ พหโว วิหโย ยสฺส โส พหุพฺพีหิ, ยถา พหุพฺพีหีติ อญฺญปทตฺถปฺปธาโน ตถา อยมฺปิฯ

19. จตฺเถ

สมุจฺจีติ ปิณฺฑีกรณํ, โก โสติ อาห- ‘สาธนเมก’มิจฺจาทิฯ เอกํ สาธนํ เอกํ กิริยํ วา ปฏิจฺจ จียมานตาติ สมฺพนฺโธ, เกสนฺติ อาห- ‘กิริยาสาธนาน’นฺติ, เกนาติ อาห- ‘อตฺตรูปเภเทนา’’ติฯ ตตฺถ เทวทตฺโต ภุญฺชติ ติฏฺฐติ ปจติจาติ สาธนมฺปฏิจฺจ กิริยานํ อตฺตรูปเภเทน จียมานตา เวทิตพฺพา, ธเว จ ขทิเร จ ปลาเส จ ฉินฺทาติ กิริยมฺปฏิจฺจ อตฺตรูปเภเทน สาธนานํ จียมานตา เวทิตพฺพาฯ

โสติ สมุจฺจโย ภวตีติ เสโส, เกสนฺติ อาห- ‘ตุลฺย พลาน’มิจฺจาทิฯ

ตุลฺยพลานนฺติ อิมินา วิสุํ ปธานภาเวน กิริยาภิสมฺพนฺธา อญฺญมญฺญานเปกฺขตฺตมาหฯ

อนิยตกฺกมโยคปชฺชานนฺติ กโม จ โยคปชฺชญฺจ, อนิยตํ กมโยคปชฺชํ เยสํ สทฺทานํ เตสํ, ยเถตฺยาทินา ตตฺโถทาหรณํ ทสฺเสติ, เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘เอตฺถ ควาทีนํ วิสุํ ปธานภาเวนานยนกิริยาภิสมฺพนฺธา ตุลฺยพลตา ควาทีนํ วุตฺตกฺกเมเนว นยนาภาวา อนิยตกฺกมตา ควาทีนํ ยุคปทิ นยนาภาวา อนิยต โยคปชฺชตา จ โหติ, ตถา อญฺญํ ตาทิสมฺปี’’ติฯ

อนุ ปจฺฉา ปธานานุโรเธน (จยนํ) อนฺวาจโย, ตํ พฺยญฺชยติ ‘ยตฺเถ’จฺจาทิ, ตทนุโรเธนาติ ตทนุคุเณน, อุทาหรติ ‘ยเถ’จฺจาทิ, ภิกฺขาคมนเมตฺถ ปธานมนฺตรงฺคตฺตา , เนตรํ พหิรงฺคตฺตา, ตํ กรเณ ยทิ คาโวปิ ปสฺสติ ตาปฺยานยติ, เอตฺถ ตุ โคสฺสานยนํ ภิกฺขาฏนมเปกฺขเต, เนตรมิตรสฺส… วินาปิ เตน ตทนุฏฺฐานโตฯ อิตรสฺส อิตเรน โย โค อิตเรตรโยโค, โส จ เอตาทิโสติ อาห- ‘อญฺญมญฺเญ’จฺจาทิฯ

อวยวปฺปธาโน จาติ สาภาวิกาภิธานสามตฺถิเยนาปุถุภูโต จ, วุตฺติวเยน สาริปุตฺตสทฺโท โมคฺคลฺลานตฺโถ โหติ โมคฺคลฺลานสทฺโท สาริปุตฺตตฺโถปีติ อญฺญมญฺญตฺเถ ปธานโต ยุคปทฺยธิกรณวจเน สติ จตฺถ สมาโสติ โส-ยมธิกรณ สมุทาโย อุภยปทานุคตอุภยตฺถวเสน จตุพฺพิโธปิ ยุคปทิ พุทฺธิยา คยฺหมาโน กทาจิ อุพฺภูตาวยวเภโท เตเนว สาภาวิกาภิธานสามตฺถิเยเนจฺเจวมวยวปฺปธาโน จ, นนุ จ ชนนมรณานีติ วิรุทฺธานํ กถเมเกนาภิธานนฺติ วุจฺจเต- สพฺโพปิ สทฺโท ปยุชฺชมาโน (อิตรี) ตเรนาวธารณํ วตฺตเต, เตน เอเกโก สทฺโท เอเกกสฺสตฺถสฺส วาจโก, ตถาปิ ยถา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาติ เอตฺถ พหุวจนสฺสญฺญถานุปปตฺติยา ยุคปทฺยธิกรณวจนตา โหตี, ตถาตฺราปิ พหุวจนสฺสญฺญถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน เอเกนาปฺยภิธานํ โหติฯ อิติ เหตุมฺหิ, ยโต เอวมวยวปฺปธาโน ตโตติ อตฺโถฯ

พหุตฺตาติ กิญฺจาปิ วากฺเย เนสํ [วากฺเยเนเวสํ (โปตฺถเก)] วิสุํ พหฺวตฺถตา, น หิ สาริปุตฺตมานยาติ วุตฺเต โมคฺคลฺลานสฺสาปิ สมฺปจฺจโย ภวติ, ตถาปิ ยโต วุตฺติวิสเย สหภูตานเมเวสํ วิสุํ พหฺวตฺถตา, ตโต ตตฺถ วจนียสฺส อตฺถสฺส สงฺขฺยาเตเทน พหุตฺตํฯ สมาหรณํ ปิณฺฑีกรณวเสน สํหรณํ สมาหาโร, โส เจวํ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห ‘อญฺญมญฺเญ’จฺจาทิฯ

เอตฺถ จ กิญฺจาปิ อิตรีตรโยคสฺส สมาหารสฺส จ ภาวรูปตฺตา อทพฺพรูปตา, ตถาปีตรีตรโยเค ตุ ยถา คุณวจ นานํ สุกฺกํ วตฺถํ สุกฺโก กมฺพโล สุกฺกา คาวีติ นิสฺสยเภทโต ลิงฺควจนสิทฺธิ, ตถา ตทฺธมฺมานมภิธานโต นิสฺสยโต ลิงฺควจน สิทฺธิ เวทิตพฺพา, สํหติปฺปธานตฺตาเจกวจนนฺติ ยทา พหุนฺนํ สมุทาโย ติโรหิตาวยวเภโท สํฆาโต ปกฺกมียเต, ตทา สมาหาโรจฺเจว สํหติปฺปธานตฺตา เอกวจนํ โหตีติ อตฺโถฯ ตทนุฏฺฐานโตติ ตสฺส กรณโตฯ พฺยติกโร มิสฺสตา, พฺยติกรํ ทสฺเสติ ปาณิจฺจาทินา, ปจฺเจกํ ปริสมตฺติยํ วากฺยพหุตฺตํ ทสฺเสติ ‘ตตฺถ หิจฺจาทิฯ

จกฺขุญฺจ โสตญฺจ, มุขญฺจ นาสิกา จ, หนุ จ คีวา จ, ฉวิ จ มํสญฺจ โลหิตญฺจ, นามญฺจ รูปญฺจ, ชรา จ มรณญฺจาติ วิคฺคยฺห สมาโส, ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺติ (3-20) สพฺพตฺถ นปุํสกลิงฺคํ, สฺยาทิมฺหิ มุข นาสิกนฺติอาทีสุ ‘‘สฺยาทีสุ รสฺโส’’ติ (3-23) รสฺโสฯ อลภตา โคมุขํ ฑิณฺฑิโม เภริวิเสสา, อาฬมฺพรํ ปณโว, มุรโช มุทงฺโค, มทฺทโว มุทงฺโคฯ มทฺทววาทนํ ปณววาทนญฺจ สิปฺปมสฺส มทฺทวิโก ปาณวิโก, สมฺมํ กํสตาฬํ, ตาฬํ หตฺถตาฬํ, อลสตา จ อาฬมฺพโร จ, มุรโช จ, โคมุโข จ, สงฺโข จ ฑิณฺฑิโม จ, มทฺทวิโก จ, ปาณวิโก จ, คีตญฺจ วาทิตญฺจ, สมฺมญฺจ ตาฬญฺจาติ วิคฺคโหฯ ยุคสฺส หิตา โยคฺคา โคณา, เตสมิทํ โยคฺคํ กสิกมฺมํ, ตสฺส องฺคํฯ เตนาห- ‘กสิภณฺฑาน’นฺติ, ผาโลกสโก, ปาจนํ ปโตโท, ยุโค จ นงฺคลญฺจาติ วิคฺคโหฯ ปิณฺฑมายุธวิเสโส, อสิ จ สตฺติ จ โตมรญฺจ ปิณฺฑญฺจาติ วิคฺคโหฯ จมฺมํ สรวารณผลกํ, กลาโป ตูณีรํ, ปหรณญฺจ อาวรณญฺจาติ วิคฺคโหฯ อหิ จ นกุโล จ, พีฬาโร จ มูสิโก จ, กาโก จ อุลูโก จ, นาโค จ สุปณฺโณจาติ วิคฺคโหฯ สงฺขฺยา จ ปริมาณญฺจ สงฺขฺยาปริมาณํ, ตตฺถ ปริมาณสญฺญานํ ยถาทีโฆ จ มชฺฌิโม จ ทีฆมชฺฌิมํฯ เอกกญฺจ ทุกญฺจาติ วิคฺคโห, ทุกติกาทีสุปิ เอเสวนโยฯ

ขุทฺทชนฺตุ สิยา- นฏฺฐิ, อถวา ขุทฺทโกว โย;

สตํ วา ปสเต เยสํ, เกจิ อานกุลา อปิฯ

กีโฏ จ ปตงฺโค จ, กุนฺโถ จ กิปิลฺลิโก จ, ฑํโส จ มกโส จ, มกฺขิกา จ กิปิลฺลิกาจาติ วิคฺคโหฯ

ปจนจณฺฑาลาติ โอ รพฺภิกาทีนํ รุฬฺหีสญฺญาฯ อุรพฺเภ หนฺตฺวา ชีวตีติ โอรพฺภิโก, เอวํ เสเสสุฯ สานํ สุนขํ ปจตีติ สปาโก, เวนา ตจฺฉกา, รถการา จมฺมการาฯ สาธารณา สมานา, จรณสทฺโท- ยํ อิธ คยฺหตีติ สมฺพนฺโธ, ยถา สกมชฺฌยนาย จรียนฺติ วตานฺเยเตสูติ จรณานิ, กฐาทิวาฌานฺยชฺฌยนานิ สาขาสญฺญกานิฯ ยสฺมา เอเตหิ จรติ อริยสาวโก คจฺฉติ อมตํ ทิสํ, ตสฺมา จรณานิ สีลาทโย ปณฺณรส ธมฺมาฯ เตนาห- ‘กฐาทีหี’ติอาทิ, กฐาทีหีติ ปสิทฺธิวเสน กมาติกฺกเมนาปิ วุตฺตํ, ตโต อาทิสทฺเทน อติสาทโย คยฺหนฺติฯ อติเสน ภารทฺวาเชน กเฐน วุตฺตํ วิทนฺตฺยธียนฺติ วาติ ‘‘อญฺญสฺมิ’’ติ (4-121) โณ, ‘‘โลโป’’ติ (4-123) โลโป อติสา ภารทฺวาชา กฐาฯ กลาปินา วุตฺตํ วิทนฺตฺยธียนฺติ วาติ, เตเนว โณ, กลาปา, กฐา อาทิ เยสํ เต กฐาทโย, เตหิ อชฺเฌนวิเสเส จ ปุริเส จ อุปจาราติ สมฺพนฺโธฯ

สีลาทโยติอาทิสทฺเทน อินฺทฺริยสํวราทโย คยฺหนฺติฯ สีลญฺจ ปญฺญาณญฺจ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ วิชฺชา จ จรณญฺจาติ วิคฺคโหฯ เอกโต อชฺฌยนเมเตสูติ เอกชฺฌยนานิ, ปกฐานิ วจนานิ ปาวจนานิ สทฺธมฺโม, เอกชฺฌยนานิ จ ตานิ ปาวจนานิ จ เตสํ, ทีโฆ จ ทีฆาคโม จ มชฺฌิโม จ มชฺฌิมาคโม จ, เอกุตฺตโร จ องฺคุตฺตราคโม จ สํยุตฺตาคโม จ, ขนฺธโก จ วิภงฺโคจาติ วิคฺคโหฯ

เตสนฺติ อิมินา ลิงฺควิเสสานนฺติ ฉฏฺฐิยนฺตตํ ทีเปติ, อิตฺถี จ ปุมา จ, ทาสี จ ทาโส จ, จีวรญฺจ ปิณฺฑปาโต จ เสนาสนญฺจ คิลานปจฺจโย เภสชฺชปริกฺขาโร จ, ติณญฺจ กฏฺโฐ จ สาขา จ ปลาโส จาติ วิคฺคโหฯ เฉโก ทกฺโข, ปุพฺพา จ ปราจาติอาทินา วิคฺคโหฯ

ปุพฺพทกฺขิณนฺติอาทีสุ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (1-33) รสฺโสฯ กาโส จ กุโส จ อุสิโร จ พีรณญฺจ, มุญฺชญฺจ พพฺพชญฺจาติ วิคฺคโหฯ ขทิโร จ ปลาโสจาติอาทินา จ, คโช จ ควโช จาติอาทินา จ, หตฺถี จ โคจ อสฺโส จ วฬวาจาติ จ, หํโส จ พลาวา จาติอาทินา จ, พโก จ พลากาจาติ จฯ

หิรญฺญญฺจ สุวณฺโณ จ, มณิ จ สงฺโข จ มุตฺตา จ เวฬุริโย จ ชาตรูปญฺจ รชตญฺจาติ จ, สาลิ จ ยวโกจาติอาทินา จ, สากญฺจ สุวญฺจาติอาทินาจ, กาสิโย จ โกสลาจาติอาทินา จ วิคฺคโห, ชนปทวาจินา จ พหุวจนนฺตาฯ

เอกวีสติจฺจาทิโน เอกญฺจ ตํ วีสติจาติ วิเสสนสมาโส วา สิยา, เอกญฺจ วีสติ จ เอกวีสตีติ จตฺถสมาโส วา, สมาหาเร นปุํสกตฺตนฺตุ น ปปฺโปติ, ‘‘นานุสาสนียํ ลิงฺคํ โสกนิสฺสยตฺตา ลิงฺคสฺเส’’ติ โลเก นปุํสกลิงฺคสฺเสหานภิธานโต นปุํสกลิงฺคํ น ภวิสฺสตีตฺยธิปฺปาโย, สภาปริสายาติ ญาปกโต วา สมาหาเร นปุํสกลิงฺคมตฺร พฺยภิจรตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปุพฺพปฺปโยโค-ภิมโตติ อุปสชฺชนสญฺญกสฺส สฺยาทีติ ปฐมาย นิทฺทิฏฺฐสฺส สมาเส ปุพฺพนิปาโต ‘‘อุปสชฺชนํ ปุพฺพ’’มิจฺจเนน (2-2-31) อิฏฺโฐ กมสฺส ปธานภาเวน วตฺตุมิฏฺฐตฺตาติ ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’นฺติ (3-1) เอตฺถ สฺยาทีติ ปฐมานิทฺทิฏฺฐสฺสาสงฺขฺยาทิโน ปุพฺพมวฏฺฐานโต สฺยาทิเนติ ตติยานิทฺทิฏฺฐสฺส ปจฺฉาวฏฺฐานโต ‘‘สฺยาทิสฺยาทินา’’ติ สุตฺเต ปฏิปาฏิยา ปธานภาเวน วตฺตุมิฏฺฐตฺตาฯ

ปรปฺปโยโค-ภิมโตติ เหฏฺฐา วุตฺตสุตฺเตน ปุพฺพนิปาเต ปตฺเต ‘‘ราชทนฺตาทีสุ ปร’’นฺตีมินา (2-2-30) ปรนิปาโต-ภิมโต, วจเนนาติ- ‘‘พหุล’’นฺติ วจเนน, ปุพฺพกา ลยุตฺตสฺส ปรปฺปโยโค-ภิมโตติ ราชทนฺตาทิปาฐโต เอวา-ภิมโตฯ

กมมฺปจฺจนาทราติ อิมินา ปธานภาเวนา-กฺกมสฺส วตฺตุมิฏฺฐตฺตมาหฯ สโร อาทิ ยสฺส ตํ สราทิ, สงฺโข จ ทุนฺทุภิ จ วีณา จ, อุทุกฺขลญฺจ มุสโล จ, ธนปติ จ ราโม จ เกสโวจาติ วิคฺคโหฯ ชํทํสทฺทา ชายาสทฺทสมานตฺถา อสงฺขฺยา-ชญฺจ ปติ จ, ทญฺจ ปติจาติ วิคฺคโห, อวนฺตโย จ อสฺสกาจ, อคฺคิ จ อินฺโทจาติ วิคฺคโห, ตํนิวาสิมฺหิ คหิเต อวนฺติ จ อสฺสโกจาติ เอกตฺเตนปิ วิคฺคโห วตฺตติฯ ทฺวนฺทสมาโส- ยํ ทฺวนฺทสทิสตฺตา ทฺวนฺโท, ทฺเว จ ทฺเว จ ปทานิ ทฺวนฺทานีติ หิ อุภยตฺถปฺปธาโน- ยํ ทฺวนฺทสทฺโทฯ

21. สงฺขฺยา

อถ ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺติ (3-20) วิชฺชมาเน กิํ ‘‘สงฺขฺยาที’’ ติ อิมินา สตฺถคารวกเรนาติ อาสงฺกิย โจเทติ ‘นนุเจ’จฺจาทิฯ ตถาหิจฺจาทินา ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺเตว สิชฺฌนํ สมตฺเถติฯ ยถาวุตฺตโจทนาจาลเน ปราธิปฺปายํ ปริกปฺเปนฺโต’จตฺเถ’ติอาทิมาหฯ

เนติ อิมินา จตฺเถติอาทินา กตปริกปฺปนา น สิชฺฌตีติ ทสฺเสติ, ตตฺถ เหตุมาห- ‘สมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตฺตา’ติ, สติเจจฺจาทินา ‘สมาหาเร นปุํสก’นฺเตตฺถ วิเสสนคฺคหเณ ปโยชนํ วตฺวา ‘สงฺขฺยาที’ติ อิมสฺส นิรตฺถกตฺตเมว ถิรีกโรติฯ

ปโยชเนติ ลาฆวปฺปโยชเน;

สมฺพนฺธียตีติ วิเสสนคฺคหณํ สมฺพนฺธียติ;

เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ‘สงฺขฺยาที’สุตฺเต;

ตนฺเนติ อิมินา ยถาวุตฺตํ โจทนํ นิวตฺเตติฯ

‘สงฺขฺยาที’ติ สุตฺตสฺส สาตฺถกตฺตมาห- ‘จตฺถสมาสานนฺตร’มิจฺจาทินาฯ เอกตฺตพฺยปเทโส กาตพฺโพติ ‘‘สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคู’’ติ (2-1-52) สงฺขฺยาปุพฺพสฺส สมาสสฺส ทิคุสญฺญํ วิธาย ตทตฺถสฺส ‘‘ทิคุเรกวจน’’นฺตีมินา (2-4-1) เอกตฺตพฺยปเทโส ปเรหิ วิย กาตพฺโพฯ

สมาหรณํ สมาหาโรติ อิมินา ภาวสาธโน-ยํ สมาหารสทฺโทฯ ยทิ สมาหรียตีติ สมาหาโรติ กมฺมสาธโน สิยา, ตทา ปญฺจ กุมาริโย สมาหฏาติ วากฺยสฺสาตฺเถ วุตฺติ สิยา ปญฺจกุมารีตฺเยตฺถ สกปทตฺถปฺปธานตฺตา พหุวจนํ สิยา ‘‘ฆาปสฺสานฺตสฺสาปฺปธานสฺสา’’ติ (3-24) อปฺปธานรสฺสตฺตญฺจ น สิยา… สมาหฏานเมว กุมารีนํ ปธานตฺตา, ตสฺมา ปญฺจ คาโว ส มาหฏาตฺเยตสฺมิํ วากฺเย สมาโสว นตฺถิ กมฺมสาธนสฺสานุปคมโตฯ ปญฺจนฺนํ คุนฺนํ สมาหาโร, จตุนฺนํ ปถานํ สมาหาโรติ วากฺเย ปน อตฺถิ, สมาหารสฺเสกตฺตา ตุ สตํ ยูถํ วนนฺติ เอตฺถ วิย สาภาวิกเมกวจนํ สิทฺธเมเวติ วิญฺญาเปติฯ

22. กฺวเจ

กฺวจิสทฺทสฺส ปโยคนิยมนตฺโถ ‘‘ปโร กฺวิจี’’ติ (1-27) เอตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อวิเสเสน อุทาหรเณปีติ ปเรสํ วิย ‘‘ฉายา’’ติ (2-2-73) สุตฺตยิตฺวา วิกปฺเปน ‘(กุฑฺฑจฺฉาย) กุฑฺฑจฺฉายาติ จ ‘‘พาหุลฺเล’’ติ (จํ, 2-2-74) สุตฺตยิตฺวา นิจฺจํ ‘อุจฺฉุจฺฉายํ สลภจฺฉาย’นฺติ จ โนทาหริตฺวา สามญฺเญน ‘สลภจฺฉายํ สกุนฺตจฺฉาย’นฺติ อุทาหรเณ ทสฺสิเตปิฯ อญฺญตฺถาติ พหุลภาวโต อญฺญตฺถฯ วิคฺคหสมตฺตสฺสาติ วิคฺคหสามญฺญสฺส, ยถาสมฺภวนฺติ ปาสาทสฺส ฉายาอิจฺจาทินา สมฺภวานติกฺกเมน, สทฺทาติ สทฺทโต ปรายฯ

23. สฺยาทิ

นนุเจจฺจาทินา วุตฺตํ โจทนํ นิเสเธติ ‘ตนฺเน’ติฯ ตตฺถ การณมาห- ‘ฆสญฺญตฺตา’ตฺยาทิฯ อโฆนนฺติ ฆโอการวชฺชิตานํ, นนุ อิตฺถิ ยมากาโร โฆ, ตถาสติ นปุํสเก โส (น สิยาติ) ปริกปฺเปติ ‘นปุํสกตฺตา ฆตฺตเมว นตฺถีติ เจทิ’ติฯ ตมฺปิ เนติ ยถา วุตฺตมฺปฏิกฺขิปิตฺวา อตฺเถว นปุํสเก ฆตฺตนฺติ [นปุํสกตฺตนฺติ (โปตฺถเก)] ทสฺเสตุมาห-ฉฏฺฐีสมาสสฺเส’จฺจาทิฯ นปุํสเก ฆตฺตสฺส [นปุํสกตฺตสฺส (โปตฺถเก)] สพฺภาวเมว สมตฺเถติ นปุํสกตฺตํ หิ’จฺจาทินา, ปาริภาสิกนฺติ เอตฺถ สุตฺตเมวาธิปฺเปตํ, ปริภาสาย นิพฺพตฺตํ ปาริภาสิกํ สุตฺติกนฺติ อตฺโถฯ อารภิตพฺพเมวิทํ สุตฺตํ (นปุํสกสฺสาปิ) รสฺสตฺตวิธานายาติ อธิปฺปาโยฯ ฆนิสฺสิตมฺปิ การิยนฺติ ‘‘ฆพฺรหฺมาทีเต’’ตฺยาทินา (2-60) วิธิยมานเมการาทิการิยมฺปิฯ เอตํ ฆนิสฺสิตํ การิยํ นจ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อยุตฺตตฺเตปิ โทโส-ยมาปตเตวากฺยาสงฺกิยาห-‘นายมฺปิโทโส’จฺจาทิ, น รสฺสสฺส เอตฺเถว ลทฺธาวสรตฺตา ปฐมํ เตน ปวิฏฺเฐ… (ฆนิ)สฺสิตํ การิยนฺติ นายมฺปิ โทโส ปริภาสาว เสนาติ มนฺตพฺพํฯ สลภจฺฉาเย อิติ ปทจฺเฉโทฯ

24. ฆม

อโตเอวจาติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาวลมฺเพน วุตฺตํฯ

25. โคสฺสุ

สกตฺถปริจฺจาเคน กุเล ปวตฺตตฺตาติ อิมินา ฉฏฺฐีสมาสสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตมาหฯ

26. อิตฺถิ

อิตฺถิวิธีสุ ‘‘ปุถุสฺส ปถวปุถวา’’ติ (3-39) สุตฺตปริยนฺเตสุฯ อิตฺถิยนฺติ อิทํ นามวิเสสนํ วา สิยา ปจฺจยตฺถวิเสสนํ วา, ตตฺถ นามวิเสสนเมวิทํ น ปจฺจยตฺถวิเสสนนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘นาเม’จฺจาทิฯ อการนฺตโต นามสฺมาติ เอกตฺตาทิมหนฺตตฺถวาจิโต อการนฺตโต นามสฺมาฯ อิตฺถตฺตนฺติ เอตฺถ อิตฺถีติ อิตฺถิลิงฺคํ วุจฺจติฯ อิตฺถิเยว หิ เอสาติ ลิงฺคียติ สงฺเกตียตีติ ลิงฺคํฯ อิตฺถิยา เอสาติ ปสิทฺธิมโต อตฺถสฺส ภาโว สามญฺญํ พาลยุวตฺตาทิ ลกฺขณํ อิตฺถตฺตํฯ กิเมตฺถ ลิงฺคํ นาม–

เอเสโส เอตมิติ จ,

ปสิทฺธิ อตฺเถสุ เยสุ โลกสฺส;

ถีปุํ นปุํสกานีติ,

วุจฺจนฺเต ตานิ นามานิฯ

อตฺเถสุ เยสุ เอสา เอโส เอตนฺติ ปสิทฺธิ โลกสฺส โหติ เอตานิ ยถากฺกมํ อิตฺถิปุริสนปุํสกลิงฺคานีติ โลเกน วุจฺจนฺตีติ อตฺโถฯ เอวญฺจกตฺวา วุจฺจเต ‘‘ลิงฺคํ นานุสาสนียํ โลกนิสฺส ยตฺตา ลิงฺคสฺสา’’ติฯ ตตฺถ โคอิจฺจาทีสฺเวสา เอโสติ ปสิทฺธิยา อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, อจฺจิอาทีสฺเวสา เอตนฺติ ปสิทฺธิยา อิตฺถินปุํสกตฺตํ, ตโฏภฏี ตฏมิจฺจาทีสฺเวโส เอสาเอตนฺติ ปสิทฺธิยา ปุมิตฺถินปุํสกตฺตํ, มาลาอิจฺจาทีสฺเวสาติ ปสิทฺธิยา อิตฺถตฺตํ, รุกฺโขจฺจาทีสฺเวโสติ ปสิทฺธิยา ปุลฺลิงฺคตฺตํ, กุลมิจฺจาโท เอตนฺติ ปสิทฺธิยา นปุํสกตฺตํฯ สมาสสฺสาปฺเยวํ ทฏฺฐพฺพํ, โชตกาติ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ

โชตกา อิตฺถตฺตสฺเสติ ปกรณโต วิญฺญายติฯ ตโต เวจฺจาทินา ปจฺจยตฺถภาวิโน เย โทสา เตสเมตฺถนาวกาโสติ ทสฺเสติฯ สมานาธิกรณตฺตํ พหุวจนมฺปิ โหตีติสมฺพนฺโธฯ อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘อิตฺถตฺตสฺส ปจฺจยตฺถตฺเต สติ ปธานตฺตาสฺส พฺยติเรกลกฺขณาย ฉฏฺฐิยา ‘กุมาริตฺตํ (เทวทตฺตายา’ติภวิตพฺพํ, ตโต จ น สิยา กุมารี) เทวทตฺตา’ติ สมานาธิกรณตฺตํ, ตถา กุมาริโยติ พหุวจนมฺปิ อิตฺถตฺตสฺเสกตฺตาฯ ปกติยตฺถ วิเสสนปกฺเข ตุ ปกติยา อิตฺถตฺตวิสิฏฺฐํ ทพฺพเมโวจฺจเต, อาอาทโย ตุ โชตกตาติ ตตฺถ พฺยติเรกาภาวา ฉฏฺฐิยา อปฺปสงฺโค จ พหุวจนมฺปิ อเนกตฺตาว ทพฺพสฺส ยุตฺตนฺติ ยถาวุตฺตโทสาวสราภาวา อิฏฺฐตฺถสิทฺธี’’ติฯ อญฺเญติ ชยาทิจฺจ ชินินฺทพุทฺธฺยาจริยาทโย ทสฺเสติฯ

อิตฺถิยมภิเธยฺยายนฺติ อิตฺถิลิงฺคสงฺขาเต อิตฺถตฺเต อตฺถภูเต, ยเถวหีติอาทินา อุปมาวเสน ยถาวุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติฯ ตตฺถ อิตฺถตฺตมิจฺจาทินา ปโรปวณฺณิตปกฺขสฺสายุตฺตตฺตนฺนิจฺฉินฺเทติ, โน ปปชฺชเต [โนปปชฺเชยฺย (ปญฺจิกา)] เทวทตฺตาสทฺทวจนียสฺสาปิ อิตฺถตฺตโต อพฺยติริตฺตตฺตา ‘อิตฺถตฺตํ เทวทตฺตายา’ติ ภินฺนาธิกรณตา น ยุชฺชเต, อนุปปตฺติเมว สมตฺเถติ ‘เทวทตฺตายาติ’จฺจาทินาฯ สมานาธิกรณตฺตเมว สิยา อิตฺถิสทฺทวจนียโต อนญฺญตฺตา เทวทตฺตา สทฺทวจนียสฺส อิตฺถี เทวทตฺตาติฯ

อโตเอวาติ อิตฺถตฺเต อาวิธานโตเยวฯ ตพฺพโตตฺถสฺสาติ อิทํ ชยาทิจฺจาทิมตานุคามินา [นุคามี ปน (โปตฺถเก)] วุตฺตํ, ตถา หิ เต เอวํ ลิงฺคลกฺขณ มาหุ (ปา, 4-1-3 กาสิกายํ) ‘‘สามญฺญวิเสสา อิตฺถตฺตาทโย โคตฺตาทโย วิย พหุปฺปการพฺยตฺติโยติ [สามญฺญานิ จ ตุลฺยชาติยปทตฺถสาธารณตฺตา ตานิ วิเสสา จ อญฺญ มญฺเญหิ วิชาติเยติ จ วิสิสฺสนฺเต พฺยาวตฺตนฺเตติ สามญฺญวิเสสาฯ พฺยญฺชียนฺติอา เอเตหีติ พฺยตฺติโย สามญฺญวิเสสานํ นิสฺสยา, พหุปฺปการา พฺยตฺติ โย เยสํ สามญฺญวิเสสานํ เต ตถาวุตฺตาติ– (กาสิกาวิวรณ ปญฺชิกาฯ

)] เต หฺเยวํ มญฺญนฺเต ‘‘ยถา โคตฺตาทโย สมานชาติเยสุ สพฺเพสฺวนุวตฺตนฺเต, วิชาติเยหิ ปน นิวตฺตนฺเต, ตถา อิตฺถตฺตาทโยปิฯ วิจิตฺตตฺตา ปน สามญฺญวิเสสนิสฺสยานํ พฺยญฺชกานํ โกจิเยว สามญฺญวิเสโส เกนจิเทว นิสฺสเยน พฺยญฺชเต, น สพฺโพ สพฺเพน (ปติ) นิยตวิสยตฺตา ภาวสตฺตีนํ, ตตฺถ เยนตฺเถน อิตฺถตฺตเมว พฺยญฺชเต น ปุมตฺตํ นาปิ นปุํสกตฺตํ, สา อิตฺถิเยว ภวติ น ปุมา นาปิ นปุํสกํฯ เยน ปุมตฺตเมว พฺยญฺชเต, โส ปุมาเยวฯ เยน ตุ นปุํสกตฺตํ ตํ นปุํสกเมวฯ โย ตุ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ (วา) พฺยญฺชโก, โส ทฺวิลิงฺโค ติลิงฺโค เว’’ติ (ปา, 4-1-3 กาสิกาวิวรณปญฺชิกา) ตสฺมา ปพฺพโต ยถา วุตฺตอิตฺถตฺตวโต อตฺถสฺส อภิเธยฺยสฺสาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อเถจฺจาทินา ยถาวุตฺตโทสปริหาราย ชินินฺทพุทฺธินา ยทุปวณฺณิ ตํ ตํ ปริกปฺเปติฯ โส เอว จรหิจฺจาทินา อุปหาสปุพฺพกมุตฺตร มาจิกฺขเตฯ มสิมกฺขิตกุกฺกุโฏวิยาติ ยทา โกจิ อญฺญกุกฺกุโฏ อญฺญสฺมา ภีโต สิยา, ตทา วิชยิโน กุกฺกุฏสฺส มุขํ มสิยา มกฺเขตฺวา อุปเนนฺติ โส ปฐมํ ตโต ภีโตปิ ปุน อญฺโญติ มนฺตฺวา ยุชฺฌิตุมุสฺสหเตฯ ยถาตฺร โสว กุกฺกุโฏ พฺยาเช โนปทสฺสิโต, ตถา ตฺรามีตฺยตฺโถฯ

29. อารา

ปุํโยเคน ภริยายํ วตฺตมานโตว นิยเมน ‘‘มาตุลาทิตฺวานี ภริยายํ’’ (3-33) ตฺยานี, อิมินา ตฺวนิยเมน ภริยายมภริยายญฺจ อินีตฺยนิยเมน วตฺตุมาห- ‘อารามิกสฺส ภริยา’อิจฺจาทิฯ

31. กฺติ

ตฺติมฺหาติ เอตฺตเก วุตฺเตปิ ตฺติปฺปจฺจยนฺตโตติ วจเน การณมาห-เกวลสฺส อญฺญปทตฺเถ ปโยคาภาวา’ติฯ อิมินา ปจฺจยคฺคหณปริภาสมนฺตเรนาปิ สามตฺถิเยเนวายมตฺถวิเสโส ลพฺภตีติ ทีเปติฯ

32. ฆร

ตํสนฺนิโยคาติ เตน นีปฺปจฺจเยน สนฺนิโยคา เอกีภาวา, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘ยตฺถ นีปฺปจฺจโย ตตฺเถว ยโลโป’ติฯ

33. มาตุ

ภริยายนฺติ ปกติวิเสสนตฺตา มาห- ‘ภริยาย’นฺติอาทิฯ ปุนฺนามเธยฺยาติ ปุริสสฺส สมญฺญาภูตา, ปุํโยเคนาติ ปุริเสน สห สมฺพนฺเธน เหตุนาฯ อิตฺถิยํ วตฺตนฺตีติ โสยมิตฺยเภทวจนิจฺฉายํ ยทา ภริยาสงฺขาตายมิตฺถิยํ วตฺตนฺเต, นทาทิปาฐาติ วุตฺเต วิญฺญายติ ‘อากติคณตฺตา นทาทิปาโฐ โหนฺโต เอวํ โหตี’ติ ทสฺเสติ, ปุนฺนามสฺมาโยคาอปาลกนฺตาติ นทาทิปาฐโตติ อตฺโถติ เสโสฯ อิทญฺจ นทาทีสุ คณสุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, ตสฺส อตฺถํ วทติ-‘ปุมุโน’อิจฺจาทิ, อปาลกนฺตาติ กิํปสุปาลิกา เขตฺตปาลิกาฯ

39. ปุถุ

ปุถุสทฺทโต สญฺญายํ วีปฺปจฺจยํ สมตฺเถติ‘ปุถุภูตา ปถวีติ หิ มหี วุจฺจตี’’ติ, ปุถุภูตาติ หิ อิมินา ปถวีสทฺทสฺส ปุถุสทฺทภูตตฺตํ วิญฺญาเปติ, มหี วุจฺจตีติ อิมินา นทาทิปาฐา สญฺญายํ วีปฺปจฺจยตฺตํ, ปุถุภูตา ปตฺถฏาติ อตฺโถฯ

40. สมา

ปราธิการโต ปจฺจยสฺส ปรวิธินาว สามีปฺยสฺส สิทฺธตฺตา สาธีปฺยวจนสฺสนฺตสทฺทสฺส คหณมนตฺถกํ สิยาติ มนฺตฺวาวยววจโน ยมนฺตสทฺโท คยฺหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตสฺส อนฺโต’อิจฺจาทิฯ อวสานวติ+อวยโวติ ปทจฺเฉโท, สมาสคฺคหเณน คหเณ การณมาห-‘อวยวตฺตา’ติฯ ยถาวุตฺตโจทนาย นิทฺโทสตฺตมุปมาวเสน ทสฺเสตุมาห-‘นายํ โทโส’จฺจาทิฯ ปลฺลวิตสฺส รุกฺขสฺส ปลฺลวานมวยวตฺตํ วิย สมาสโต อุตฺตรกาลํ วิธีย มานสฺส อการสฺส สมาสาวยวตฺตํ น วิรุชฺฌตีติ อตฺโถฯ

44. อสํ

อติกฺกนฺตมงฺคุลิโยติ วิคฺคโหฯ ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฏาติ ปรวิคฺคเหนาตฺถมาห, ทฺเว องฺคุลิโย ปมาณมสฺสาติ วิคฺคเหเนวํ สมาโส ตโต มตฺตปฺปจฺจเย ตคฺฆปฺปจฺจเย วา ตสฺส ‘‘โลโป’’ติ (4-123) อิมินา โลเป กเต วิเสสนสมาสา อกาโรติ ทสฺเสตุํ ‘กถ’มิจฺจาทินา ยํ วุตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘อญฺญปทตฺเถ’จฺจาทิ วุตฺตํฯ สมาสวิธานํ อโตปีติ มตฺตาทิปฺปจฺจยโลปํ กตฺวา ‘‘วิเสสนเมกตฺเถเน’’ติ (3-11) สมาสวิธานา, อถ นายมงฺคุลิสทฺเทเนวํ สมาโส, มาเน ปจฺจยโลปวเสน วินาว อปฺปจฺจเยน นิฏฺฐปฺปตฺตีติ มนฺตฺวา ‘องฺคุลสทฺโท วา’จฺจาทินา ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ ตตฺถ อาสงฺกํ วิรจยติ ‘อเถ’จฺจาทิฯ ทฺวงฺคุลสทฺทสฺส ปมาณินิวตฺตนโต กถญฺจิปิ อญฺญปทตฺถตา สิยาติ ‘ยถา ตถา อญฺญปทตฺเถ วตฺตตู’ติวุตฺตํฯ นนุ นิรงฺคุลนฺตฺยาทิ สพฺพมงฺคุลสทฺเทน สาเธตุํ สกฺกา, ตถา สติ กิมงฺคุลิ สทฺทา อปฺปจฺจยวิธาเนเนตฺยาสงฺกิย ปโยชนนฺตรํ อปทิสิตุมาห- ‘สพฺพตฺเถ’จฺจาทิฯ องฺคุลิสทฺทโต อปฺปจฺจเย อวิหิเต นิรงฺคุลิจฺจาทิปิ สิยา ตนฺนิวตฺตนเมตฺถ ปโยชนนฺติ ทสฺเสติ ‘องฺคุลิสทฺทนิวตฺตนตฺถ’นฺติฯ

45. ทีฆา

ทีฆรตฺตนฺตฺยาโท นานุสิฏฺฐตฺตา ลิงฺควิเสสสฺส กถํ นปุํสกตฺตเมวิจฺจาสงฺกิย โจเทติ ‘นนุเจ’จฺจาทิฯ นายํโทโสจฺจาทินา ปริหรติฯ ‘‘ลิงฺคํ นานุสาสนียํ โลกนิสฺสยตฺตา ลิงฺคสฺสา’’ตีทมาลมฺพ วทติ ‘โลเก’ติอาทิฯ อถวาติ ปกฺขนฺตโรปทสฺสนตฺเถ นิปาโต, วิภชฺชาติ วิภชิตฺวาฯ กฺวจีติ โยควิภาเคนาติ อธิปฺปาโยฯ

อโหรตฺตนฺติ สมาหาเร (จตฺถ) สมาสา นปุํสกตฺตํฯ อติรตฺโตติ ปุลฺลิงฺเค ปาทิสมาโส, สมุทายสทฺทสฺสาปฺยวยเว วุตฺติ สพฺภาวโต เอกเทสวจโน ปุพฺพรตฺตาโท รตฺติสทฺโทจฺจาห-‘ปุพฺพา จ สา รตฺติ จา’ติอาทิฯ เอวเมกรตฺตนฺติ ปาเฐน น ภวิตพฺพํ… ตสฺส สมาหาเรน สมาสตฺตาภาวาฯ นปุํสกลิงฺคมฺปน โลกสนฺนิสฺส ยตฺตา วิญฺเญยฺยํฯ

อสมาสนฺตปกฺเขติ สมาสนฺตอปฺปจฺจยสฺสาภาวปกฺเขฯ ปุพฺพา อติกฺกนฺตา รตฺติ ปุพฺพรตฺตี(ติ รตฺติ สทฺโท) เนกเทสวจโนติ สมาสนฺตาภาโวฯ

46. โคตฺว

นนุเจจฺจาทินา ยถาปาทิตโทสํ นายํ โทโสติ ปริหรติฯ สฺยาทิโลปสฺสิจฺจาทินา สุลภสฺยาทิ โลปโต ปฺยสุลภตทฺธิต โลโปว อโลเปตีมินา ปรามฏฺฐุํ ยุตฺโตติ ทสฺเสติฯ

47. รตฺติ

รตฺตินฺทิวํ ภุญฺชตีติ ปโยเค อาเธยฺเย โภชนสงฺขาเต อเปกฺขิเต รตฺยาทโย อาเทยฺยสาเปกฺขา, เตสมฺปิ อิมินา นิปาต เนเนวาติมตา สมาสสฺส สิทฺธีติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘รตฺตนฺทิว’นฺติอาทิ, รตฺติ จ ทิวาจาติ วิคฺคโห, จตฺถสมาเส ตุ ร(ตฺตินฺทิ) วาฯ

50. ทารุ

สมาสตฺโถ (เอตฺถ) ทารุ, นาสฺส มุขฺยาหิ องฺคุลีหิ สมฺพนฺโธ ยุชฺชติ, นนุ ทฺเว องฺคุลี ปมาณมสฺส ทารุโนจฺจาทิํ มุขฺโย องฺคุลิสทฺโทคหิโตติ สมฺพนฺโธ สมฺภวติ กิเมวํ วุจฺจเตจฺจาสงฺกิยาห-‘ยทิปิ’จฺจาทิ, ปมาณวจเนนาติ มตฺตาทิปจฺจยตฺถภูตปมาณวาจเกน, องฺคุลิ สทฺทสฺส ทารุโน ปมาณวาจกตฺตา วุตฺตํ- ‘ทารุโน สมฺพนฺโธ อตฺถี’ติฯ วิเสสนสมาสโต ปรํ ตทตฺถวิสเย ตสฺมิํปมาณตฺถวิสเย ‘‘มาเนมตฺโต’’ติอาทินา (4-46) มตฺตาทิปฺปจฺจเยนภวิตพฺพนฺติอตฺโถ, โลเปนภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ, ‘‘อสงฺเขฺยหิ จางฺคุลฺยา นญฺญาสงฺขฺยตฺเถสุ’’อิจฺจตฺร (3-44) ยทาขฺยาตํ, ตทิหาปฺยติทิสมาห-‘ปุพฺเพ วิยสิทฺธ’นฺติ, อนการนฺตานนฺติ ภูมิอาทีนํ, ตพฺพิธาเน ตสฺส อปฺปจฺจยสฺส วิธาเน ปโยชนํสิสฺโสกาโรติสมฺพนฺโธฯ อิมินา กจฺจายนานํ ปกรเณ ปโยชนํ ทสฺสิตํฯ อถจ ปเนตฺถ ‘‘กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ (ก, 2-7-22) อิมินา อการนฺตสฺส สมาสนฺเต กเต สามตฺถิยา ‘สฺยาจ’อิติ (ก, 2-3-29) สิสฺสาการาเทสาภาวา นิจฺจโมการนฺตรูปํ สมฺปชฺชตีติ ปริกปฺปิยตสฺสายุตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ยํ วุตฺตํวุตฺติกาเรน, ตํ ทสฺเสตุมาห‘อการนฺตสฺสปิ’จฺจาทิ, ยํ-วุตฺตํ สิสฺสาการา เทสนิวตฺตเน อการกรเณ สามตฺถิยํ, ตทภาวา สิสฺสาการาเทโส น นิวารียตีติ ทสฺเสตุมาห-‘นเจ’จฺจาทิฯ จริตตฺถตาย นิฏฺฐิตปฺปโยชนตาย, เตเนว กจฺจายนวุตฺติกาเรเนว อปฺปจฺจยนฺต มุทาหฏํ สกฺกตคนฺถานุสาเรน, อพฺยญฺชนนฺตตฺตาติ อิมินา ติณฺณเมสํ สทฺทานํ สกฺกเต พฺยญฺชนนฺตตฺตเมว โพเธติ, นิรตฺถกนฺติ ปุพฺเพว อการนฺตตฺตา นิรตฺถกํ, อาการวิธาเนเนวาติ (ก, 2-7-25) ‘‘ธนุมฺหาจ’’ อิตฺยาการวิธาเนเนวฯ

51. จิวี

อญฺญมญฺญกิริเยติ กิริยาปริวตฺตนมาห, อิมินา สุตฺเต กิริย สทฺทาภาเวปิ วีติหรณสทฺเทเนว กิริยาพฺยติหาเรติ ลพฺภตีติ ทสฺเสติฯ

52. ลตฺวี

ปฏิมุกฺกกมฺพู อามุกฺกวลยาฯ

53. วาญฺญ

กาเปกฺเขหีติ กปฺปจฺจยมเปกฺขิเตหิฯ

54. อุตฺต

อาปริจฺเฉทาวสานา น ปเร [ปเรน (โปตฺถเก)] ตโต ปรํ ณาทิการิยวิธานาฯ

57. ฏนฺต

ฏาเทเส ปุพฺพสรโลโป, อติสเยน มหนฺตีติ วิคฺคเห ‘‘ตรตมิสฺสิกิยิฏฺฐาติสเย’’ติ (4-64) ตรปฺปจฺจโย ณาทิวุตฺติยํ วิภตฺติโลโปฯ มหตฺตรสทฺทา ‘นทาทิโตวี’’ (3-27) มหโต ภาโวติ วากฺเย‘‘ตสฺส ภาวกมฺเมสุตฺตตา ตฺตน ณฺย เณยฺย ณิย ณิยา’’ติ (4-56) ตฺโต, วิภตฺติโลโป, ฉฏฺฐีสมาโส, เตนาห ‘รตฺตญฺญูน’มิจฺจาทิฯ

58. อ

นฺโต เนติ สมฺพนฺโธฯ

60. ปร

ปราสทฺโท เอตฺถ อธิกตฺโถติ อาห-‘อธิกา’ติฯ

63. กฺลุ

อปวาทวิสเยปีติ ‘‘วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมา ตตฺร จตฺเถ’’ติ (3-64) อิมสฺส อปวาทสุตฺตสฺส วิสเยปิฯ

64. วิชฺชา

อถ วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมิตฺยุจฺจมาเน วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนนฺติ กถํ วิวรณมิจฺจาห-‘วิชฺชาโยนิ’จฺจาทิ, วิชฺชา จ โยนิ จ วิชฺชา โยนี ตาสํ สมฺพนฺโธ, โส เยสํ อตฺถิ เต โหตาทโย มาตาทโย จ อเภโทปจาเรเนห วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธิสทฺเทน คยฺหนฺตีติ อธิปฺปาโย, ตสทฺเทนาติ ตตฺเรตฺยตฺรฯ เต จ ลฺตุปิตาทโยติ ตสทฺเทน ปรามฏฺฐา ลฺตุปิตาทโย จ, อตฺเถ การิยา สมฺภวา ตํวาจโก สทฺโท คยฺหติฯ

65. ปุตฺเต

ลฺตุปิตาที (ติ ปุพฺพ) สุตฺเต ตตฺเรติ คหิตลฺตุปิตาทิฯ

66. จิสฺมิํ

ปจฺจยคฺคหณปริภาสาย จิปฺปจฺจยนฺเตติ วุตฺตํฯ

67. อิตฺถิ

อิตฺถิสทฺเทน อิตฺถิลิงฺคํ คหิตํ น อิตฺถี, ตคฺคหเณ สติ ‘อิตฺถิยํ วตฺตมาเน’ติ วุตฺติคนฺถสฺส อิตฺถิสงฺขาเต อตฺเถ วตฺตมาเนติ อตฺโถ คยฺเหยฺย, เอวํ สติ ‘กลฺยาณิปฺปธานา’ติ เอตฺถาปิ ปุมฺภาโว ปสชฺเชยฺย… ปธานสทฺทสฺส กลฺยาณิยํ วตฺตมานตฺตาติ อาห- ‘อิตฺถิยนฺติ อิตฺถิลิงฺเค’ติฯ อถ อิตฺถิยนฺติ เอตฺตเก วุตฺเต กถํ ตคฺคหณํ สิยาติ อาห-‘วิเสสเน’จฺจาทิ, เอกตฺเถติ วุตฺเตปิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนติ อยมตฺโถ วิญฺญายตีติ อิตฺถิยนฺติ วจนมนตฺถํ สิยาติ สมตฺถมญฺญถานุปปตฺติยนฺติ อิตฺถิยนฺติ วิเสสนมิตฺถิลิงฺคสฺเสว คหเณติ อาห- ‘วิเสสเน’จฺจาทิ, อิตฺถิยนฺติ อิตฺถิลิงฺคสฺเสว คหณนฺติ สมฺพนฺโธฯ พฺยวจฺเฉชฺชาภาวา วิเสสนมนตฺถกํ สิยาติ เอกตฺเถอิจฺจเนเนว อิตฺถิยํ วุตฺติยา (คมฺม) ภาวโตติ ภาโวฯ ปุเม ปุลฺลิงฺเค วตฺตมาโน สทฺโท ปุมาสทฺโท, สกโลติ ปเทสสกโล หิ คยฺหติ… กสฺสจิ สุตฺตตฺถสฺส ปุถภูตตฺตา, เตเนวจาห- ‘อิตฺถิยนฺตุ น วตฺตตฺเต’ติฯ

69. สพฺพา

วตฺตนํ เอกสฺมิํ อตฺเถ อธิตฺถิจฺจาโท อิตฺถิวิสิฏฺเฐ สตฺตมิยตฺถาโท, วาสิฏฺโฐจฺจาโท วสิฏฺฐาทิวิสิฏฺเฐ อปจฺจาโท, ปุตฺตียติจฺจาโท ปุตฺตาทิวิสิฏฺเฐ อิจฺฉาทฺยตฺเถ ปวตฺติ, เตนาห-‘เอกตฺถีภาโว’ติฯ สามญฺญ คหณตฺถนฺติ อิมินา มตฺตสทฺทสฺส กสิณตฺเถ ปวตฺติมาหฯ

70. ชายา

เอวนฺติ อิมินา อิตรีตรโยเค จตฺถสมาสํ วิภาเวติฯ ชานิชายา, สทฺทนฺตเรนาติ ชานิสทฺเทน ตถาสทฺโทปทิฏฺเฐน ทํ ชํ สทฺทนฺตเรน จ, เกสญฺจิติ ขรีคตนฺติอาทีสุ ‘ขรี’ติอาทีนํ เกสญฺจิ, ขรีติ ขรตฺเถ วตฺตมาโน-ยํ สทฺโท นิยตวิสโย… คตสทฺทํ วินา อญฺญตฺถ อทิฏฺฐตฺตา, นายมฺปโยโคติ ตุทมฺปติปฺปโยคํ นิวตฺเตตฺวา เหตุมาห- ‘อาคเม’จฺจาทิ, อญฺเญหิ จาติ อิมินา รูปสิทฺธิํ คณฺหาติฯ

75. อน

นนุ สุตฺเต‘สเร’ติ เอตฺตกํ วุตฺตํ‘สราโท’ติ กถํ ลทฺธนฺติ อาห-‘สเร’ติอาทิ, วณฺเณ ยนฺตนฺตทาโทติ สิฏฺฐวจนํ, วณฺเณ ปรภูเต ยํ การิยํ วิธียเต ตํ โส วณฺโณ อาทิ ยสฺส ตํ ตทาทิ, ตสฺมิํ ตทาโท อุตฺตรปเท สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ, ขาธาตุโต กฺตปฺปจฺจเย วิหิเต รสฺเสนากาเรเนวายมฺปโยโค, น วิสุํ อกาเรนาติ ทสฺเสตุํ น อากฺขาตํ อนกฺขาต ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ อุตฺตรปทาทิ สรสฺส รสฺสตฺต’นฺติ วุตฺตํฯ

76. นขา

สญฺญาสทฺเทสุจาติอาทินา อวยวตฺถนิรเปกฺขานมฺปิ ยถากถญฺจิ นิปฺผตฺติํ ทสฺเสนฺโต สพฺเพสเมว สทฺทานํ นิปฺผนฺนวาจิตญฺจาตฺตโน ทีเปติ, ยถากถญฺจิ นิปฺผตฺติ, รุฬฺหิยา อตฺถนิจฺฉโย, เตน สญฺเญจฺจาโท-ธิปฺปายํ วิวรติ ‘ยํกิญฺจิ’ตฺยาทินา, อิตฺถี จ ปุมา จ อิตฺถิปุมํ, น อิตฺถิ ปุมนฺติ สมาเส นิปาตเนนิมินา นปุํสกาเทโส [นปุํสกนิทฺเทโส (โปตฺถเก)] ติ ทสฺเสติ ‘น อิตฺถิ’จฺจาทินาฯ ขี-ขเย, ขร-วินาเส จาติ หิ เอเตหิ ‘น ขียติ น ขรตี’ติ อตฺเถ ‘‘ภาวการเกสฺว ฆณ ฆกา’’ติ (5-44) อปฺปจฺจเย’ น ขย น ขร’อิติ ฐิเต ขตฺตาเทโสติ อาห- น ขียติ’จฺจาทิฯ

77. นโค

เอวนฺติ อิมินา คจฺฉตีติ วากฺเย กฺวิปฺปจฺจยาทิํ ทสฺเสติ, วิเสโส ปเนตฺถ นญฺสฺส(โฏ) วสโล จณฺฑาโล, สีเตน กรณภูเตนฯ

78. สห

ตตฺถ ตสฺมิํ ปรภูเต, ยสฺส จ ฌตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

80. อป

อปฺปจฺจกฺขํ ปจฺจกฺขญาเณนานุปลพฺภนียํ ตมฺปนาตฺถโต-นุเมยฺยเมวฯ ตสฺมิํ คมฺมมาเน ยมาเทโสติ เกนจิ ลิงฺเคนาธิคเตนานุมานญาเณนานุเมยุตฺตมคฺยาทิโนติ ทสฺเสตุมาห- ‘กโปเต’จฺจาทิฯ กโปตาทิภาเวติ กตฺถจิ ฆราโท กโปตวาตมณฺฑลิกาทีนํ ทสฺสนวเสน สพฺภาเว สติฯ อคฺยาทิทสฺสนโตติ อคฺคิปิสาจาทิทสฺสนโต, อญฺญตฺราปีติ ฆราทิโต อญฺญตฺร, กโปตวาตมณฺฑลิกาทิโน ลิงฺคสฺส, อคฺยาทิโยคนฺติ อคฺคิอาทีหิ อนุเมยฺเยหิ สมฺพนฺธํฯ มนฺตฺวาติ อนุมานญาเณน ชานิตฺวาปโยโคติ สาคฺคิสปิสาจาติ ปโยโคฯ

81. อกา

สกตฺเถ วตฺตมานสฺส สหสทฺทสฺสาติ วตฺตพฺเพ วตฺตมาโน ตปฺปธาโนเยวาติ อาห- ‘สกตฺถปฺปธานสฺส สหสทฺทสฺสา’ติ, วุตฺติ ภวตีติ สมฺพนฺโธ, ยุคปทิ ธุรา สธุรํฯ อปรณฺเหน สหิตํ สหา ปรณฺหํฯ

82. คนฺถ

‘‘อฏฺฐาทส นิเมสา ตุ, กฏฺฐา ติํสนฺตุ ตากลา’’ติ วจนโต อาห- ‘กลา กาลวิเสโส’ติฯ กลาทิสงฺขาตคนฺถสฺสานฺเต สหสทฺโท วตฺตตีติสมาสวากฺยํ นิทฺทิสติ ‘กลนฺต’มิจฺจาทิฯ คนฺถนฺเตจฺจาทินา อาสงฺกโตยมธิปฺปาโย ‘‘กาลตฺถปริจฺจาเคน คนฺถนฺเต วตฺตมานตฺตา อกาลตฺโถ’’ติฯ คนฺถวุตฺติปิ กลาทิ กาลสทฺทตฺถํ นาติกฺกมตีติ อธิปฺปาเยนาห- ‘คนฺถวุตฺติปิ’จฺจาทิฯ อธิโก มาสโก อสฺสาติ สมาสโก, วิกปฺเปน สิทฺเธติ ‘‘สหสฺส โส-ญฺญตฺเถ’’ติ (3-78)ฯ

83. สมา

สมาโน ปติ ยสฺสา สปตฺตินี สปตฺตี อิติ นิปฺผนฺนานเมกเทโส ‘ปตฺตินี ปตฺตี’ติ ทสฺสิโตติ วตฺตุมาห- ‘ยกฺขาทิ ตฺวินิ’จฺจาทิฯ วยสทฺทสฺส ‘‘สรวยายวาสเจตา ชลาสยากฺขยโลหปฏมเนสู’’ติ คณปาฐโต อกฺขเย วตฺตมานสฺโส มนาทิตฺตา โอการนฺตตฺตนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘วโย’ติอาทิฯ ยปฺปจฺจยนฺโตติ อิมินา นิปาตเนน ตกยปฺปจฺจยนฺโตฯ

84. อุท

‘‘อญฺญสฺมิ’’นฺติ (4-121) อิยปฺปจฺจยวิธายกํ สุตฺตํฯ

88. ตุมฺหา

ตุมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ ตุมฺหาที อมฺหาทีจฺจาทิํ ‘‘สพฺพาทีนมา’’ติ (3-86) อาฯ

90. วิธา

คพฺเภนาติ อิมินา กุจฺฉิคเตน คพฺเภน สห ทฺวิหทยตฺตมสฺสาติ ทสฺเสติ, ปุพฺพปเทติ ทุสทฺเทฯ

92. ทิคุ

คุณา ปฏลา [ทฺเว ปทานิ อสฺส อิติ ภวิตพฺพํ] ทฺเว ปาทา เอสํ ทฺเว สตานิ อสฺส, ทฺเว สหสฺสานิ อสฺส, ทฺวินฺนํ สตานํ ทฺวินฺนํ สหสฺสานํ วา สมาหาโรติ วิคฺคโหฯ

93. ตีสฺว

ทฺวตฺติปตฺตาติ ปฐมนฺตา‘ปูร-ปูรเณ’อิจฺจสฺมา กรณตฺเถ ‘‘ภาว การเกสฺว ฆณ ฆกา’’ติ (5-44) อปฺปจฺจเย สฺยาทิสมาโสติ ทสฺเสตุ มาห- ‘ทฺวตฺติปตฺต’อิจฺจาทิฯ

94. อาสํ

ทฺเว จ ติํสา จ, ทฺวีหิ วา อธิกา ติํสาติ วิคฺคโหฯ

96. จตฺตา

สมฺปตฺตวิภาสายนฺติ อยํโยโค (สมฺปตฺตวิภาสาติ) ทสฺเสติ, สมฺปตฺเต วิภาสา วิกปฺโปติ อตฺโถ, ตโย จ จตฺตาลีสา จ, ตีหิ วา อธิกา จตฺตาลีสาจฺจาทินา วิคฺคโห, ติสฺโส จตฺตาลีสา อสฺส ติจตฺตาลีสํ คโณฯ

97. ทฺวิสฺสา

สมฺปตฺตวิภาสตฺตาติ ‘‘อาสงฺขฺยาเย’’จฺจาทินา (3-94) อากาเร สมฺปตฺเต วิภาสตฺตาฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

ตติยกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุตฺถกณฺฑ

1. โณ วาปจฺเจ

นนุ จ ‘โณ วาปจฺเจ’ติ วจนโต กถํ ปกติวิสยาวคโม สิยาฯ ยถากถญฺจิ ปกติวิสยาวคเมปิ สามญฺญวจนโต ปน ธมฺเมนาปจฺจนฺตฺยาโท ยโต กุโตจิ ธมฺเมนิจฺจาทิโตปิ สิยา ณา ทิปจฺจโยตฺยาสงฺกิยาห ‘อปจฺจวตา’จฺจาทิฯ อปจฺจสฺสาติ อปจฺจตฺถสฺส, อปจฺจวตาติ ‘‘โณ วาปจฺเจ’’ติ วสิฏฺฐาทฺยตฺถสฺเสว ปริคฺคหณาย สามญฺญวจนโต โย อปจฺจวา ตโต, อตฺถโต ปน อสมฺภวา ทพฺพาจกสทฺทาว สามตฺถิเยน ฉฏฺฐิยนฺตา สพฺพลิงฺควจนา ชายเตติ วิญฺญาตพฺพํฯ ธมฺมสฺมาปจฺจํตฺยาทีสุ ณาทิปฺปจฺจโย (น ชายเต) ติ สมฺพนฺโธฯ

ธมฺเมนาติ ธมฺเมน กรณภูเตนฯ ธมฺมายาติ ธมฺมตฺถํ, ธมฺมสฺมาติ ธมฺมเหตุนา, ตโต อสมฺภเว การณมาห ‘สาเปกฺขตฺตา’ติฯ สาเปกฺขตฺตเมว สมตฺเถติ ‘อปจฺจวาหิ’จฺจาทินา, ธมฺเมนาปจฺจํ กสฺสาติ ปุจฺฉิตฺวา เทวทตฺตสฺสาติ อเปกฺขิยมานํ วทติฯ เทวทตฺตสฺสาติ อปจฺจวา เทวทตฺตาทิ อเปกฺขียเตติ สมฺพนฺโธ, หิสทฺโท เหตุมฺหิฯ น เหตฺถ ณาทิวุตฺติ อญฺญตฺถ [นเหตกามนฺตตฺถ (โปตฺถเก)] สาเปกฺขตฺตา กมฺพโล วสิฏฺฐสฺสาปจฺจํ เทวทตฺตสฺสาติ เอตฺถ ปน วสิฏฺโฐ-ปจฺจวาติ ตโต ฉฏฺฐิยนฺตา โหติจฺจาสงฺกิยาห- ‘น เจ’จฺจาทิฯ น จ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

การณมาห- ‘อสมฺพนฺธา’ติฯ น เหตฺถ สมฺพนฺโธ วสิฏฺฐสฺส กมฺพลาเปกฺขตฺเตน อปจฺจสฺส จ เทวทตฺตาเปกฺขตฺเตนาตฺถนฺตราเปกฺขาย วสิฏฺฐสฺสาปจฺเจน สมฺพนฺธาภาวาเยว วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโฐติ ณาทิวุตฺติยา ภาเว สามตฺถิยํ นตฺถิ, สมตฺถญฺหิ วสิฏฺฐํ ราชปุริสาทิ สมาสวุตฺติยเมกตฺถตฺตมิว วาสิฏฺฐาทิณาทิวุตฺติยํ ณาทิปฺปจฺจยมุปชนยติ, นาสมตฺถํ, ตโต สพฺพเมเวตมฺมนสิ นิธาย วุตฺตํ- ‘อสมฺพนฺธา’ติฯ

ยทิ ปเนตฺถ ณาทิปฺปจฺจโย สพฺพถา สมฺพนฺธมเปกฺขเต, ตทา วิเสสโต ยสฺสาปจฺเจน สมฺพนฺโธ ตโตว ชนกโต โส สิยาติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทิฯ

โย ชนโกติ โยโย ยสฺส ยสฺส อปจฺจสฺส ชนโกฯ ตโตเยวาติ ตสฺมาตสฺมา ชนกโตเยวฯ สิยาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อปจฺจตฺเถ ณาทิปฺปจฺจโย สิยาฯ ตตฺถ เหตุมาห- ‘ตสฺเสวาปจฺเจน โยคา’ติฯ โยคาติ อปจฺจสมฺพนฺธโต, น มูลปฺปกติโตติ ปรมปฺปกติโต น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ เหตุมาห- ‘อโยคา,ติ, วจนาภาวมฺเปตฺถ ทสฺเสตุํ เจ’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ

วจนนฺติ สุตฺตํ, สมฺพนฺธาภาวา (ตาทิสวจนาภาวา) จ มูลปฺปกติโต ณาทิปฺปจฺจยสฺสาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มูลปฺปกติโตวาสฺสาภิมตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘มูลปฺปกติโต’จฺจาทิ วุตฺตํฯ

กถมฺปนิทํ วิญฺญายติจฺจาทินา ชนกสฺเสวาพฺยาหิตสฺสาปจฺเจน มุขฺย สมฺพนฺธมานีย อิทมยุตฺตนฺตฺยาทินา พฺยวหิตชนิตสฺสาปฺยปจฺจยสฺส ปรมปฺปกติยาภิสมฺพนฺธสพฺภาวํ วตฺวา ตํ สาธยิตุมารภเต ‘กถ’มิจฺจาทิ, เอวํ หิจฺจาทิ กถํปนิทมิจฺจาทินา ยถาวุตฺตสฺส สมตฺถ นวากฺยํ, หิยสฺมา ตํ ทิสฺวา ตถา ปุจฺฉิโต เทวทตฺตสฺสวาติอาทินา อุปฺปาเทตารเมว นิทฺทิสติ, นาตฺตานํ ปิตามโห, ตสฺมา อุปฺปาเทตาเยวาปจฺเจน สมฺพชฺฌติ น ปิตามโหติ โยเชตฺวา อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ อิทํ ยถาวุตฺตมุปฺปาเทตุนิทฺทิสนํ, เตน อปจฺเจน สทฺธิํ อุปฺปาเทตุเยว ชนกสฺเสว โยโค สมฺพนฺโธ ปฏิปาเทตุํ น สกฺกาติ สมฺพนฺโธฯ

ตนฺติตํ [ตตฺถ-อิติ (ปญฺจิกายํ)] ปุจฺฉานิมิตฺตํ, เตนาติ อปจฺเจนฯ อปตนนฺติ นรเก อปตนํ ภวติ, โสติ โยโส ยสฺสาตฺยนิยมนิทฺทิฏฺโฐ โส ญาตุํ น อิจฺฉิโตติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา อิทํ ทีเปติ- ‘‘นปตตฺยเนน นรเกตฺยปจฺจนฺติ วุจฺจติ อปจฺเจนาเนน ยสฺสกสฺสจิ อวิเสเสนาปตนมฺภวติ นรเก โสโส ตาย ปุจฺฉาย ญาตุํ น อิจฺฉิโต’’ติฯ

โส วาติ กสฺสายํ ปุตฺโตติ ปุจฺฉายานุโรธเน โส อุปฺปาเทตาเยว ญาตุมิจฺฉิโตติ สมฺพนฺโธฯ ตุสทฺโท เจตฺถาปจฺเจน นรกาปาตสพฺพ ชนชานนิจฺฉาวิเสสโชตโก, ยทิ สิยาติ สมฺพนฺโธ, อตฺตานมฺปิ นิทฺทิเสยฺย น เกวลมุปฺปาเทตารํ, อตฺถิจฺจาทิ ปิตามหสฺส อตฺตโนปิ นิทฺเทเส การณวจนํ, ตํ อปจฺจํ นิมิตฺตํ การณํ, ยสฺส ตํ ตํนิมิตฺตํ ตสฺมา [กตฺวา (โปตฺถเก)] เอวํ ทิฏฺฐิโก หิจฺจาทินา ยถาวุตฺตํ สมตฺเถติฯ

พฺยวหิตชนิเตนาปีติ พฺยวหิเตน กตฺตุนา ชนิเตนาปิ, กรเณ จายํ ตติยา, เหตุมฺหิ วาฯ กสฺมา เอวํ ทิฏฺฐิโกติ อาห ‘ยํ นิมิตฺตํ หิ’จฺจาทิฯ หิสทฺโท ยสฺมาทตฺเถฯ ยสฺสาติ ปุพฺพชสฺส, เตน อปจฺเจน อปตนํ ตทปตนํ ตโต, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘เตน พฺยวหิตชนิเตนาปิ ปุมุนา ปุพฺพโชปิ นรกํ น ปตติ โส ปุพฺพชสฺสาปฺย ปจฺจํ ภวติ ยถาวุตฺเตน นิพฺพจเนนา’’ติฯ ตสฺมาจฺจสฺส ปุพฺเพ วุตฺตยสฺมาตฺยเนนาภิสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อุปปตฺยนฺตรมาห-‘อุปจารโตเว’จฺจาทิฯ ปุพฺพ ปุพฺพภาเว สตีติ ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส วิชฺชมานตฺเต สติฯ พฺยวหิเตน ชนิเต อปจฺเจปิ นิมิตฺตํ อปายาปตการณภาโว อตฺถิเย วาติ สมฺพนฺโธฯ เกสนฺติ อาห-‘ปุพฺเพสนฺติ ปุพฺพชานนฺติ อตฺโถ, เก นาติ อาห- ‘ปารมฺปริเยนา’ติฯ อเภโทปจาเรนาติ ปุพฺพปุพฺพภาเว สติจฺจาทินา วุตฺตนเยน ชนกสฺส วิย ปารมฺปริเยนปุพฺเพสมฺปินิมิตฺตตา วโต ชนกสทิสตฺตา ชนกาว นาม เต สิยุนฺติ เอวมเภเทน อุปจรณโต จินฺตนโตติ อตฺโถฯ อุภยถาติ ญาเยน อุปจาเรนจาติ อุภเยน ปกาเรน, เอวมุภยถาปิ มูลปฺปกติยา ปจฺเจนาภิสมฺพนฺธา กถมนนฺตร [มนนฺตราทิ (โปตฺถเก) (ตตฺถ) โปตฺถเก] ชนิเตนาปจฺเจนาทิปุริสสมฺพนฺโธเยน ตโต ณาทิปฺปจฺจโย สิยาติ นาสงฺกฺนียํฯ

ตโต จาติ มูลปฺปกติโต จ, อปจฺจสามญฺญวจนิจฺฉายนฺติ อิตฺถิ ปุนฺนปุํสกตฺตวิเสโสปคฺคาหิ อปจฺจสามญฺญสฺส วจนิจฺฉายํฯ

เอวมฺมูลกติโต- ปจฺจสามญฺเญน ณาทิปฺปจฺจยํ ววตฺถเปตฺวา อิทานิ อปจฺจาทิโตปิ โหเตว ณาทิ สามญฺญวิธานาฯ

โส จ พหุลาธิการโต คุรุชนายตฺตตฺตา ตนฺนิโยคาจรเณน ปสตฺเถ เยวาปจฺเจ พฺยวหิตชนิเตปิ อิตฺถิวชฺชิเต สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘นตฺตาทีหิ’จฺจาทิฯ สติเยว คุรุชเน สปฺปธานภาเวน กุจฺฉิเต-ปจฺเจตุ นตฺตาทีวุตฺตีหิ วสิฏฺฐาทีหิ ณาทิปฺปจฺจโย โหติ วาสิฏฺโฐติอาทิ, อิตฺถิยญฺจ น โหติ วาสิฏฺฐีติอาทิฯ

อตฺถโตติ สามตฺถิยโตฯ อปจฺเจ วิธียมาโน ปจฺจโย อปจฺจวตา ชายมาโน ตสฺสาปจฺจนฺติ อตฺเถ ชายติฯ โสจาย มตฺถวิเสโส ฉ(ฏฺฐิยนฺต) ตาภาเว กถํ สิยาติ อิทเมตฺถ สามตฺถิยํฯ อนนฺตเร วาปจฺเจ ปุตฺเต-ภิเธยฺย นตฺตาโท วาปจฺเจ-ภิเธยฺยาติ สสมฺพนฺโธฯ กุโตจิ อปจฺจวตา นตฺตาโท เอวฯ อิทญฺจ สพฺพมฺพหุลวจเนว สมฺปชฺชตีติ อาห- ‘พหุลาธิการา’ติฯ อปจฺเจติ เอกวจเนน นิทฺเทเส ปุมุนา นปุํสเกน กริยติ, เตเน กสฺมิํ เยวาปจฺเจ สิยา, น พหูสุ วสิฏฺฐสฺสาปจฺจานิ วาสิฏฺฐานิ, น จิตฺถิ วาสิฏฺฐานิ, น จิตฺถิยํ วาสิฏฺฐีตฺยาสงฺกิยาห-‘อิทญฺเจ’จฺจาทิฯ อิทญฺจ อปจฺจวจนญฺจฯ อิมินา เจตฺถ ตถา นิสฺสยกรณํ ทสฺเสติฯ ตสฺส วจนิจฺฉาภาวโตติ ตสฺส ลิงฺควจนสฺส สุตฺเต วตฺตุมิจฺฉายาภาวโตติ อตฺโถฯ

กิํ ปน การณํ สุตฺเต ลิงฺควจนาวจนิจฺฉายํ ตสฺสาปฺปธานตฺตา เยนเกนจิ ลิงฺคาทินา นิทฺเทโส-วสฺสํ กตฺตพฺโพติ นานนฺตริยกตฺตา ตสฺเสโหปาทานํ, ยถาธญฺญตฺถิโนปลาลาทิโนปฺยปฺปธานสฺโสปาทานนฺติฯ ตโตเยวาห-‘อุปลกฺขียสฺเสตฺถ ปธานตฺตา’จฺจาทิฯ อิตฺถิปุมตฺตยุตฺตชญฺญวิเสโส อุปลกฺขีโย, อปจฺเจตีทมุปลกฺขณํ, สยนฺติ ยถาวุตฺตมุปลกฺขณํ สยํฯ การิยปฺปฏิปตฺติยาติ ปุเม นปุํสเกปจฺเจ-ภิเธยฺเย วิธิ โหติจฺเจวํ การิยปฺปฏิปตฺติยา วตฺตุํ น อิฏฺฐํฯ

วจนนฺตเรปิ อญฺญสฺมิํ วจเนฯ อาณีติ ณิปฺปจฺจยสุตฺตํ วทติฯ อโคตฺตาทิโตติ โยโคตฺตสฺสาทิภูโต น โหติ, ตโต, เตเนว ‘‘อาณี’’ติ สุตฺเต (4-5) วกฺขติ-‘อการนฺตมตฺตโตวายํณิน โคตฺตาทิภูตโต’ติฯ วากฺยสมาสาปีติ ยถาสงฺเขฺยนาหฯ ตสฺมิํ อตฺเถติ ตสฺมิํ วากฺโยปทสฺสิเต อตฺเถ, ตนฺติ วากฺยํฯ สมาสวุตฺติญฺจ นิวตฺเตยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธฯ

สติปนาติ วากาเร สติ ตุ อนิจฺจตฺตา ณปฺปจฺจยสฺสฯ โสปีติ สมาโสปิ, สมาโสติอาทินา ปกฺขนฺตรมาหฯ เตน วากฺยสิชฺฌเนนฯ ปกฺเข วากฺยสมาสาปิ สิยุนฺติ ปกฺเข สมาสวุตฺติยา เอว พาธิตตฺตา ปกฺขนฺตเร ณาทิวุตฺติ น พาธียตีติ วากฺยวุตฺติโยปิ สิยุนฺติ อตฺโถฯ

2. วจฺฉา

วจฺฉกจฺจาทินา กจฺจาทิคณํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส วิภาเคน นิปฺผตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘วจฺฉาทีหี’ติอาทิมาหฯ ‘‘กณฺโห พฺราหฺมเณ’’ติ คณสุตฺตํฯ ตตฺถ กณฺหสทฺโท พฺราหฺมเณ วตฺตมาโน ณานณาย นปฺปจฺจเย อุปฺปาทยตีติ อตฺโถฯ เอวมาทีหิจฺจาทินา อากติคณตฺตมสฺส ทสฺเสติฯ ‘‘กตาณิโยเว’’ติ คณสุตฺตํ, ทิจฺจาทีสูติ ยโตณฺโย ทิสฺสติ ‘‘ณฺย ทิจฺจาทีหี’’ติ (4-4), เต ทิจฺจาทโย, เตสุ ปาฐาติ ตํสุตฺตปฺปเทเส ‘‘กตา ณิโยเว’’ติ ปาฐาภาเวปิ ทิจฺจา ทีนมากติคณตฺตา ปฐิตเมว นาม ตนฺติ วุตฺตํฯ

ณฺเยติ ณฺยปฺปจฺจเย กเตฯ โคตฺตาทิสทฺทาติ โคตฺเต วํเส อาทิภูตา สทฺทาฯ วํโสติ อนฺวโยฯ โสเยว คาวํ สชาติ สาธารณํ วิชาติวินิวตฺตนํ สกฏาทิวจนํ ตายตีติ โคตฺตนฺติ วุตฺตํ, เตนาห-‘โคตฺตํ วํโส’ติฯ ตสฺสาติ โคตฺตสฺส, ตสฺสาทโย โคตฺตาทโยติ เสโสฯ เกเต โคตฺตาทโยจฺจาห- ‘สญฺญาการิโน’จฺจาทิฯ วจฺฉาทโย นตฺตาทิโน อปจฺจสฺส อปจฺจํ ตทปจฺจาทิ จาติ ทสฺเสตุมาห-‘นตฺตาทิโน’จฺจาทิฯ

3. กตฺติ

ฆปสญฺญนฺตาเวตฺถ ภียฺโย กตฺติกาทโยติ คยฺหนฺติฯ ยทิ ปเนตฺถ อญฺเญปิ คยฺหนฺติ, อตฺถิ ปณฺหิอาทโย เกจิเยว กตฺติกาทีสุ อนฺโตคธา โหนฺตีติ วตฺตุมาห- ‘เอตฺถา’ติอาทิฯ วินตา สุปณฺณมาตา, เตหีติ วิธวาทีหิฯ วิธวาทิคณํ ทสฺเสติ ‘พนฺธก’จฺจาทิฯ วิคโต ธโว ปติ อสฺสาติ วิธวา, พนฺธกี อภิสาริณีฯ

4. ณฺยทิ

ยสฺส จ จวคฺโคติ สมฺพนฺโธ, เกวลํ คคฺโคฺยติ เอตฺตกเมวา ทสฺเสตฺวา ปรสตฺถาคตคคฺคาทิคเณกเทสภูตกุณฺฑนีสทฺทโตปิ โกณฺฑญฺโญติ มุทาหรนฺโต โส คคฺคาทิคโณปฺยตฺราภฺยุปคโตติ วิญฺญาเปติฯ ตสฺมา ตสฺมิํ คคฺคาทิเกปิ ปรสตฺถปฐิเต โยโย ปโยโค อาคเม ทิสฺสติ วจฺโฉ อคฺคิเวสฺโสจฺจาทิฯ โสปีห เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห-‘คคฺคาทิ’จฺจาทิฯ คคฺคาทีติ คคฺคาทิ อยํฯ โคตฺตสฺส คคฺควํสสฺส อาทิภูเตน คคฺเคน อุปลกฺขิโต คโณ โคตฺตาทิคโณ, เตน คคฺโค นาม โกจิ, ตสฺสตฺวปจฺจํ คคฺคีติ ภวติฯ ปปุตฺตาโทวาติ อวธารณํ คคฺคสฺสาปจฺจํ คคฺคิจฺเจว ยถาสิยาติฯ

5. อาณิ

ปกตสฺสาติ ‘‘มาคธํ สทฺทลกฺขณ’’นฺติ วา ‘‘นามสฺมา’’ติ วา ปกตสฺสฯ อาติ นามวิเสสเนสติ ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ ตทนฺต วิธินา อการนฺโต คยฺหตีติ อาห-‘วิเสสเนน จา’ติอาทิฯ อนนฺตรมปจฺจนฺติ สมฺพนฺโธฯ

6. ราช

ปจฺจยนฺเตนาติ ราชญฺโญติ ปจฺจยนฺเตนฯ ราชญฺโญตีมสฺสตฺโถ ขตฺติยชาตีติ, ราชญฺญชาตีติ อตฺโถฯ รญฺโญ อปจฺจํ ราชาปจฺจํฯ

8. มนุ

สมุทาเยนาติ ปจฺจยนฺตสมุทาเยน, ชาติยนฺติ มนุสฺสชาติยํฯ ชาติสทฺทาเอเตติ อิทํ มนุสฺโส มานุโสติ เอตฺถ อปจฺจตฺถาภาเว เหตุวจนํฯ อปจฺจตฺโถ เอตฺถ นตฺเถวาติ จ อิทํ วิสุํ มนุสฺสมานุส สงฺขาตสฺส ปจฺจตฺถสฺสาภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ โณวาติ มนุโน อปจฺจนฺติ อตฺเถ‘‘โณ วาปจฺเจ’’ติ (4-1) ณปฺปจฺจโยวฯ น ชาตีติ พฺยติเรกมาหฯ

9. ชน

ราชสมฺพนฺเธติ รญฺเญติ วุตฺตราชสมฺพนฺเธฯ ปญฺจาลานํ ขตฺติยานํ อปจฺจํ, ปญฺจาลานํ ชนปทานํ ราชาติ วา เอวเมตฺถ วิ(ภาโค) เวทิตพฺโพ โอกฺกากานํ อปจฺจํ ราชา วา โอกฺกาโกฯ

11. ณรา

สามญฺเญน รตฺตสทฺทสฺสาตฺถมาห- ‘กุงฺกุมาทินา’ติฯ อญฺญถา ‘ราโค กุสุมฺภาที’ติ วุตฺตตฺตา กุสุมฺภาทินาติ (วุตฺตํ) สิยา, รญฺชิ อย มตฺถิ อภิสงฺเค‘โภชเน รตฺโต’ติฯ อตฺถิ วณฺณวิเสเส ‘รตฺโตโค’ติ, โลหิโตตฺยตฺโถ, อตฺถิ สุกฺกสช วณฺณนฺตราปาทเน‘รตฺโต ปโฏ’ติฯ อิห ตุ ตติเย-ตฺเถ วตฺตมาโน คยฺหตีติ วุตฺตํ- ‘วณฺณนฺตรมาปาทิต’นฺติฯ ราคาติฯ

อตฺถคฺคหณนฺติ อตฺถปฺปธานตฺตา นิทฺเทสสฺส วุตฺตํฯ ตญฺจาจริยาน มุปเทสโต อวิจฺฉินฺนา (จริย) ปารมฺปริยาวคมฺยเต, ราคาติ กสาว สงฺขาตอตฺถนิทฺเทโสฯ เตนาติ ปฏสฺส รตฺตภาเว ราคสฺส กรณนิทฺเทโส, รตฺตนฺติ ปจฺจยตฺถนิทฺเทโส, ปจฺจโย จายํ กสา วตฺถโต ภวตฺยสมฺภวา, เตน สุตฺเต ราคาติ วุตฺเตปิ ตพฺพาจกา กสาวสทฺทาติ วิญฺญายติ, ราคาติ ปน เตนาติ ราคสฺเสว นิทฺทิฏฺเฐปิ ตพฺภาเวนา [ตพฺพาวกภาเวนา-ติ ภวิตพฺพํ] ตฺโถ นิทฺทิฏฺโฐ, ตพฺพาจกา จ โหนฺโต‘เตน รตฺต’นฺติ อตฺเถ โหตีติ กสาเวน รตฺตนฺติ วิญฺญายตีติ ราควาจิโน ตติยนฺตตฺตํ สมฺปชฺชติ, เตน ‘ณ ราคา เตน รตฺต’นฺติ วุตฺเตปิ ลพฺภมานตฺถวเสน วุตฺตํ- ‘ราควาจิตติยนฺตโต’ติฯ สุตฺเต ปน ราเคน รตฺตนฺเตตสฺมิํ อตฺเถ ราคา ราควาจีสทฺทา ตติยนฺตา ณปฺปจฺจโย โหตีติ อตฺโถฯ อภิธานโตติ อุปจารวเสน กถนโตฯ วินาปิ เตนาติ ตํปจฺจยํ วินาปิฯ

12. นกฺข

ตติยนฺตโต วิชฺฌตฺถํ เตนาติ อนุวตฺตเตติ สมฺพนฺโธฯ สุตฺเต อยมตฺโถ ‘‘อินฺทุยุตฺเตน นกฺขตฺเตน ลกฺขิโต เจ กาโล, ตทา เตน ลกฺขิเต กาเลตฺยสฺมิํ อตฺเถ ตติยนฺตโต นกฺขตฺตา โณ โหตี’’ติฯ สุตฺตวิวรเณ ตุ ตญฺเจตฺยาทิกมธิปฺปายวเสน วุตฺตํฯ เตนาตฺยนุวุตฺติยา ตติยนฺตโตติ ลพฺภติ นกฺขตฺเตนาติ สุตตฺตาติ, กาเลติ ปน อตฺถนิทฺเทสโต ณปฺปจฺจยาเธยฺยสฺส กาโล อาธาโรติ วิญฺญายตีติ ‘ลกฺขิเต กาเล’ติ วุตฺตํ, วิเสสฺสคตวิภตฺติยา วิจาริตาย วิเสสน คตา จ (วิจาริตา) นามาติ อาห- ‘นกฺขตฺเตเน’ติจฺจาทิ, อิห เกจิ ขนฺธปญฺจกสงฺขาตํ กิริยาสภาวมิจฺฉนฺติ อนิจฺจํ, อปเร ตุ ทพฺพสภาวํ นิจฺจํฯ ตสฺโส ภยสฺสปิ กาลสฺส จนฺทยุตฺเตน ผุสฺสาทินา ลกฺขิยภาวา ลกฺขเณ ตติยา ยุตฺตนฺติ วตฺตุมาห- ‘กิริยา รูโป กาโล’จฺจาทิฯ

วิเสสาวสาโยติ กาลสฺส วิเสสาวธารณตฺถเมว หิ ‘ผุสฺสี รตฺติ’จฺจาทิฯ โลเก ปยุชฺชเตฯ คุรุนาติ เอตฺถ คุรุ ชีโว, น นกฺขตฺตํ, จนฺทยุตฺตตา ปเนตฺถ อตฺถิ… จนฺทยุตฺเตน คุรุนา รตฺติยา ลกฺขิตตฺตาฯ กตฺติกาย ลกฺขิโต มุหุตฺโตติ เอตฺถ จนฺทํ วินา กตฺติกาย ตุ เกวลาย มุหุตฺโต กาโล ลกฺขิโต ‘กตฺติกา มุหุตฺโต’ติฯ ผุสฺเสน ลกฺขิตา อตฺถสิทฺธีติ เอตฺถ ผุสฺเสนินฺทุยุตฺเตน อตฺถสิทฺธิ ลกฺขิตา น กาโล ผุสฺโสติฯ นกฺขตฺตยุตฺตสฺส กาลสฺส รตฺยาทิวิเสสาปรามาเสน นกฺขตฺตวาจิโต อุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยสฺส สุตฺตนฺตเรน โลปํ วิธาย ปุน อญฺเญน สุตฺเตน ยุตฺตาติ เทสวิธาเนน สกลิงฺคสงฺขฺยายุตฺเตหิ-ฏฺฐมภิธานํ ปเรหิ, ตทาห- ‘อโห รตฺโต’จฺจาทิฯ

รตฺยาทิวิเสสาปรามาเสนาติ ผุสฺสี รตฺติ ผุสฺโส อโหติ เอวํ รตฺยาทิวิเสสสฺส อปรามาเสน อสมฺมสฺเสน อคฺคหเณนฯ สกลิงฺคสงฺขฺยายุตฺเตนาติ ผุสฺสกตฺติกาทีนํ ยํยํ ลิงฺคํ ยายา สงฺขฺยา, อตฺตนิเยหิ เตหิ เตหิ ลิงฺเคหิ ตาหิตาหิ จ สงฺขฺยาหิ ยุตฺเตน นกฺขตฺตสทฺเทนฯ น ตทุปลกฺขิโต กาโลติ กตฺติกา สทฺโทพหุวจนนฺโต พหุตารกตฺตา กตฺติกาย, ตายกตฺติกาย ลกฺขิโตกาโลปเรหิวิย น กถียตีติ อตฺโถฯ

อถ ตทุปลกฺขิตสฺสกาลสฺเสวกตฺติกาสทฺเทนาภิธาเน โก โทโส เย เนวมุจฺจเตจฺจาห- ‘อชฺเชติ’จฺจาทิฯ อิมินา จ ปรมเต โทโส อุพฺภาวิโต, ตทตฺถตฺเต สตีติ ตทุปลกฺขิตกาลตฺถตฺเต สติฯ

สตฺตมี สิยาติ นกฺขตฺตสทฺทา ตทฺธิตโลปนฺตา ผุสฺเสน ปายสํ ภุญฺเชยฺย, ผุสฺเส ปายสํ ภุญฺเชยฺยา’ตฺยาโท อาเธยฺยนฺตราเปกฺขา สิยา สตฺตมี, ยา สุตฺตนฺตเรน วิธียติ ปาณินีเยหิ, ตโต ‘อชฺชกตฺติกา’เตตฺถาปฺยาเธยฺยนฺตราเปกฺขา สตฺตมี สิยา โลปนฺตตฺตา ‘อชฺชกตฺติกาสู’ติ, น ปฐมาฯ ปฐมาเยว ปนายํ ปโยโค ‘อชฺชกตฺติกา,ติฯ อชฺเชตฺยธิกรณปฺปธาโน อโหรตฺตกาลวาจี สทฺโท, กตฺติกาสทฺโทปิ ตทฺธิตโลเปน ตกฺกาลาภิธายโก, ตโต เยวอุภินฺนมฺปิสามานาธิกรณฺยา กตฺติกาโยปฺยธิกรณํ สมฺปชฺชนฺเต, ตญฺจ น วินาเธยฺเยน โหตีตฺยาเธยฺยนฺตราเปกฺขายํ เตสุ สตฺตมีเยว สิยา, น ปฐมา (อุป) ปชฺเชยฺยาตฺยธิปฺปาโยฯ อตฺตโนทานิ ทสฺสเน สตฺตมิยา อปฺปสงฺคํ ปฐมาเยโวปปตฺติํ ทสฺเสตุมาห- ‘จนฺเท ปนูปจาเรเน’จฺจาทิ, นาเธยฺยนฺตราเปกฺขาจฺจเนน สตฺตมิยา อปฺปสงฺคมาหฯ เอวญฺจรหิ วจนมนฺตเรน ปเรสํ วิย สตฺตมีวิธายกํ กถํ กตฺติกาย ชาโตจฺจาสงฺกิย ตมฺปฏิปาเทตุมาห- ‘กตฺติกาย ชาโต’จฺจาทิฯ พหุวจนนฺตตฺเตปิ กตฺติกาย ชาติยเมก วจนนฺตํฯ ปการนฺตรมาห- ‘โลโปติ’จฺจาทิฯ โลเปนาติ กตฺติกาหิ อินฺทุยุตฺตาหิ ลกฺขิโต กาโลติ วิคฺคยฺห กตณปฺปจฺจยสฺส โลเปนฯ

13. สาสฺส

เสติ ปฐมนฺตาติ สาติ นิทฺทิฏฺฐปฐมนฺตา, ยํ ปฐมนฺตนฺติ สาเจติ ทสฺสิตํ ปฐมนฺตมาหฯ ปฐมนฺตสฺส เทวตาปุณฺณมาสิตฺตภาวโต ตทตฺถมเภเทนาห- ‘สา’ติฯ กา สา เทวตาจฺจาห- ‘โลกปฺปสิทฺธาเยว เทวตา’ติฯ ยาคสมฺปทานมฺปิ โลเก เทวตาติ ปสิทฺธนฺติ ยาคสฺส ยชิตพฺพสฺส ปุโรฑาสาทิโน สมฺปทานมฺปิ ปฏิคฺคาหโก ปินฺทาทิ โลเก เทยฺยสฺส ปุโรฑาสาทิโน เทวตา สามีติ ปสิทฺธนฺตฺยตฺโถ, อินฺโท เทวตา อสฺส อินฺทํ, อาทิจฺโจ เทวตา อสฺส อาทิจฺจํ, หวิ ปุโรฑาสาทิ ยาคทพฺพํฯ

มนฺตโถมนียมฺปิ เทวตาติ ปสิทฺธนฺติ เยน มนฺเถน โย ถูยเต โส ตสฺส มนฺตสฺส เทวตา สามีติ โลเก ปสิทฺธนฺตฺยตฺโถ มหินฺโท ยโม วรุโณ เทวตา อสฺสาติ วิคฺคโหฯ วุตฺตนย เมวาติ ‘‘นกฺขตฺเตนินฺทุยุตฺเตน กาเล’’ติ สุตฺเต วุตฺตนยเมวฯ ชาตฺเยกวจนํ มฆายาติ, ตารกรูปานมฺปน พหุตฺตา มฆาสทฺโท พหุวจนนฺโตฯ ปาณินียา ‘‘สาสฺมิํ ปุณฺณมาสีติ สญฺญาย’’นฺติ (4-2-21) สุตฺตยิตฺวา ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺมิํ ผุสฺโส มาโส ผุสฺโส อทฺธมาโส ผุสฺโส สํวจฺฉโรติ สญฺญายํ ปฏิปาเทนฺติ, เตน เตสํ ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺมิํ ปญฺจทสรตฺเตติ เอตฺถ จ ภตกมาเส จ ตทฺธิโต น ภวติฯ อิธ ปน ‘สญฺญาย’นฺติ วจนาภาเว ภตกมาเสปิ ฉฏฺฐฺยตฺเถ ภวตีตฺยาสงฺก วิรจยติ ‘ภตกมาเสปิ’จฺจาทิฯ ปุณฺโณ มา อิจฺจตฺร มาสทฺโท จนฺทปริยาโยติ อาห- ‘มาสทฺเทเน’จฺจาทิฯ ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ นิพฺพจนาติ เอตฺถ ปุณฺณมาสีสทฺทสฺส ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ นีหริตฺวา วจนาติ อตฺโถฯ วุตฺติยา อตฺถสฺส ผุฏีกรณาย วุตฺตํ- ‘โส ปุณฺโณ ติอาทิฯ ตสฺสนฺติ ปุณฺณมาสิยํฯ สาปุณฺณมาสี, ภตกสฺส ภติยา กมฺมการกสฺส โย ติํสติ รตฺโต มาโส ปริพฺพยนิยมิโต, ตสฺส สมฺพนฺธินี เนติ สมฺพนฺโธฯ

ยสฺสญฺจติถียนฺติ อนิยเมน ปฏิปทาทิมาหฯ อโตเอว จ นิปาตนาติ อิมสฺมาว นิปาตนา, เตเนวาห- ‘สุตฺเต วจนเมว นิปาตน’นฺติฯ มาสสุติยาจฺจาโท สาธิปฺปายมตฺถํ วิวรติ ‘ยทิปิ’จฺจาทินาฯ อสฺสาติ สามญฺญวจเนปิ ‘สาสฺส เทวตา ปุณฺณมาสี’ติ สุตฺเต อสฺสาติ อวิเสสวจเนปิ โสเยว ปุณฺณมาสีสทฺเท สูยมาโน มาโสเยว ฉฏฺฐฺยตฺโถ วิญฺญายตีติ สมฺพนฺโธฯ

ปญฺจทสรตฺตาโทติ ปเรสํ สญฺญาคหเณน นิวตฺติตปญฺจทสรตฺตาโทฯ อถ อทฺธมาสสํวจฺฉรานมฺปิ อุทาหรณตฺเต โนปญฺญาโส กสฺมา น กโตจฺจาห- ‘อทฺธมาสสํวจฺฉราน’มิจฺจาทิฯ

เอวมฺมญฺญเต ‘‘อทฺธมาสสํวจฺฉรานํ น ปจฺจเยโนชุกมภิธานมปิ ตุ สํวจฺฉเรปิ ผุสฺสาทิมาสสมฺภวาสฺมิํ สํวจฺฉเร ผุสฺเสน มาเสน สมฺพนฺธา ผุสฺโสตฺยุปจารียเต, ยถา จ ผุสฺสาทิมาสสฺส สมฺพนฺธี อทฺธมาโส ผุสฺโส อทฺธมาโสตฺยุปจารียเต , น ปโนชุกนฺติ เตสมุทาหรณตฺเต นานุปาทาน’’นฺติฯ

14. ตม

นากฑฺฒนตฺโถติ ณสฺสากฑฺฒนตฺโถ น โหติฯ ยทฺยากฑฺฒนตฺโถ อสฺส, ตทา จานุกฑฺฒิตํ โนตฺตรตฺรานุกฑฺเฒยฺยาติ มญฺญเต, โกจิเยว โหตีติ โหนฺตีติ อิโต ภินฺทิตฺวา อาเนตพฺพํฯ ตทา เทสสฺสาติ อิมินา ‘‘ตทาเทสา ตคฺคหเณน คยฺหนฺตี’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติฯ กตยาเทสสฺสาปีติ กโต ยาเทโส ยสฺส ตสฺส กตยาเทสสฺสาปีติฯ อิการสฺสาติ ยาเทสโต ปุพฺเพ อิการสฺส, อิมินา จาเทสาเทสีนมเภโท ทสฺสิโตฯ ตสทฺเท เนเกนาปิ ปจฺเจกาภิสมฺพนฺเธ สิทฺเธติ เอวมญฺญเต- ‘‘ยถา’เตน กตํกีต’ (4-29) นฺตฺยาทิสุตฺเต เอโกว ตสทฺโท พหูหิ ปจฺจยตฺเตหิ สมฺพชฺฌเต, ตถิหาปิ เอกเมว ตสทฺทคฺคหณํ ‘ตมธีเต ตํชานาตี’ติ ปจฺเจกมภิสมฺพชฺฌเต, ตสฺมา กิเมตทตฺเถน ทฺวิตคฺคหเณเน’’ติฯ ทฺวิตคฺคหเณ ปโยชนตฺตยํ วุตฺตํ, ตตฺถ ปฐมํ ทสฺเสนฺโต ชานนิจฺจาทินาธิปฺปายมาวีกตฺวา ทฺวิตคฺคหณมิจฺจาทินา ปทตฺถมาหฯ

ตตฺถ-‘โย ยมธีเต ชานาติ จา’ติ อิมินา ทฺวิตคฺคหณาภาเว ปจฺจยตฺถาวยวสฺส สมุจฺจยปฺปสงฺคมาหฯ สมุจฺจเย สติ(โย) ยมธีเต ชานาติ จ, ตตฺเถว สิยา, โย ปนาธีเต เกวลํ, น (ชานาติ) ตตฺถ น สิยาติ โพธยิตุํ พฺยภิจารมาห‘น ปจฺเจกาติ สมฺพนฺเธเน’ติฯ ยถา ‘‘เตน กถํ กีต’’มิจฺจาโท ‘‘เตน ชิตํ ชยติ’’จฺจาทิ ปจฺเจกสมฺพนฺเธน ภวติ เอวมฺมาวิญฺญายีติ ยเถจฺจาทิ กสฺสาตฺโถฯ ‘เตน กตํ กีต’’มิจฺจาทีหิ อวตฺวา ‘‘เตน ชิตํ ชยติ’’จฺจาทิสุตฺเตกเทสวจนมตฺถพฺยตฺติ ตถา วุตฺเต โหตีติ วุตฺตํ, เตน ชิตมิจฺจาโท ชยนาทิกา กิริยาเน กทพฺพสมวายิตฺเตน ปสิทฺธาติ ยุตฺโต ตตฺถ ปจฺเจกาภิสมฺพนฺโธ, เนวมชฺเฌน เวทนา ปฺเยกทพฺพสมวายิตฺตาภิยฺโยตฺยธิปฺปาโยฯ

อิทานิ ทุติยํ ทสฺเสติ ‘ชานน’มิจฺจาทิ, นิมิตฺต มิฏฺฐานิฏฺฐโพธการณํ มุหุตฺโต กตฺติกาทิ, อุปฺปาโต อิฏฺฐานิฏฺฐสูจกํ ปถวิสมุทฺทาทีนํ สภาวปริจฺจาเคนาญฺญตตฺตคมนํฯ ชานนสามญฺเญติ นิมิตฺตาทีนํ ชานน สามญฺเญฯ ‘ยถาวุตฺตชานนสฺส อชฺเฌน วิสยตฺเต เหตุมาห- ‘ตํ ชานาตีติ ตสทฺเทน อธียมานปรามสโต’ติฯ ตติยํ ทสฺเสติ ‘ยโต เจ’จฺจาทินาฯ ยโต จ อุปฺปนฺเนน วิธินา อชฺเฌน ญาตุ อภิธานมฺปสิทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ, โปตฺถเกสุ ปน อชฺเฌตุญาตูสุติ ปาโฐ ทิสฺสติ, เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘กตฺถจิ ปสิทฺธิวิสโย โหติ ตสทฺโท, ตถา จ วุตฺตํ สุโพธาลงฺการฏีกายํ ปกฺกนฺตวิสโย ตถา ปสิทฺธวิสโย อนุภูตวิสโย จ ตํสทฺโท ยํ สทฺทํ นา เปกฺขเต’ติ, ตสฺมา ปสิทฺธิวิสเยน ตสทฺเทน ปุถเคว ปสิทฺธิยา อุปสงฺคหตฺถํ ทฺวิตคฺคหณํ กตฺตพฺพ’’นฺติฯ อตฺถตฺตเย วตฺตมานสฺส ตุ ตสทฺทสฺส สวิสโย วิเสโส ตโตวาตฺถิเกหิ เวทิตพฺโพฯ

15. ตสฺส

วิสยสทฺโท คามสมุทาเยปิ วตฺตเต, คามสมุทาโย จ นาม เทโสเยว, เตนาห วิสโยปิ คามสมุทายตฺตา เทโสเยวา’ติ, อิมินา วิสยเทสสทฺทานํ สมานาธิกรณตฺตมาหฯ วสาติ เทสวาสิโน วสาตโย, อนุวาโก คนฺถวิเสโสฯ

16. นิวา

ตนฺนาเมจฺจาทินา น เกวลํ นิวาเสเยว, อถโข วกฺขมาเนสุ ปีติ ทสฺเสติฯ ปจฺจยนฺตํ เสพฺพาทิฯ เทสนามมฺภวติ จตูสุ อตฺเถสูติ วิญฺญายติ, เตนาห-‘นิวาสาโท วิธี’ติฯ นิวาสาโทติ นิวาส อทูรภวนิพฺพตฺตอตฺถิอตฺเถสุฯ สํหิตนามํ นาม โลกิยสทฺทโว หาราปฺปสงฺคมญฺญสทฺทโวหาเรนุปาตฺตนามํฯ

17. อทู

นครมฺปิ เทโสเยวาติ อาห- ‘อทูรภว’นฺติฯ

18. เตน

ยถาโยคตฺโถติ วุตฺติยํ วุตฺตยถาโยคสทฺทสฺส อตฺโถฯ

19. ตมิ

ปจฺจยนฺตนาเมติ ปจฺจยนฺตนามํ ยสฺส สตฺตมฺยตฺถภูตสฺส เทสสฺส หสฺมินฺติ อตฺโถ, นาญฺญสฺเสติ ภูมาทิวิสิฏฺฐตฺถยุตฺตโต อญฺญสฺส ปจฺจยนฺตนามํ น โหตีติ อตฺโถฯ พทรา พพฺพชา อสฺมิํ เทเส สนฺตีติ วิคฺคโหฯ

21. อชฺชา

หียฺยตฺตโนติ ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (134) ทฺวิตฺตํฯ

23. อมา

อมาสห ภโว อมจฺโจฯ

24. มชฺฌา

มชฺเฌ ภโว มชฺฌิโม, อนฺเต ภโว อนฺติโม อิจฺจาทิฯ

25. กณ

มคเธสุ อรญฺเญ คงฺคายํ ปพฺพเต วเน กุเล พาราณสิยํ จมฺปายํ มิถิลายํ สมฺภโวติ วิคฺคโหฯ ‘‘ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ (4-120) เอยฺยโกติ เสโสฯ ปจฺจยนฺตรทสฺสเน สติ อิมินาว สุตฺเตน อิโต อญฺญตฺราปิ ปจฺจยนฺตรานิ โหนฺตีติ เสโส, คาเม ภโว อุทเร ภโว ปญฺจาเลสุ ภโว โพธิปกฺเข ภโวติ วิคฺคโหฯ

26. ณิโก

สรเท ภโว, ภวา วาติ วิคฺคโหฯ

27. ตมสฺส

สิปฺปสทฺทตฺถมาห-‘โลสลฺล’นฺติฯ ตเมว พฺยญฺชยติ ‘กิริเย’จฺจาทินา, กรณํ กิริยา วาทนาทิกสฺส อภฺยาโส, โส ปุพฺโพ ยสฺสาติ สมาโส, วีณาทิสทฺเทหิ กิมุจฺจเตจฺจาห- ‘วีณาทิ’จฺจาทิ, ทพฺพํ ตํตํสมุทายรูปํฯ สิปฺปญฺจาติ วตฺวา ตทตฺถํ วิภาเวติ ‘กิริยา วิเสโส’ติฯ วาทนาทิกิริยาย วิสิฏฺโฐ ชานนกิริยาวิเสโสติ อตฺโถ, อิมินา วีณาทิสทฺทา ทพฺพตฺถวุตฺติโน วาทนาทิกิริยํ กิริยา วิเสสญฺจ สิปฺปมุปจาเรน วทนฺตีติ ทีเปติฯ อิติสทฺโท เหตุมฺหิฯ สาเยเวติ อภฺยาสิตพฺพา ชานนกิริยาวิเสสสฺส ปุพฺพภูตา วาทนกิริยา, วิเสเสตุํ ยุตฺตา วีณาทิสทฺเทนาติ อธิปฺปาโยฯ

ยุตฺตตา เจตฺถ… วีณาทิวาทนวเสน สิปฺปสฺส คเหตพฺพภาวโต, กถํ วีณาทิสทฺเทหิ ทพฺพวุตฺตีติ วาทนา วุจฺจตีติ อาห- ‘วีณาทิ วิสยตฺตา’ติ, วาทนวุตฺติวีณาทิสทฺทานํ สิปฺปวุตฺติตฺตํ ยถาวุตฺตสฺโส ปมาวเสน วตฺตุมาห- ‘ยเถ’จฺจาทิฯ วีณาทิวาทนนฺติ ยเถติ สมฺพนฺโธฯ วุตฺตเมว ผุฏยนฺโต วุตฺติคนฺถสฺส มุขํ วิวรียติ ‘กิริเย’จฺจาทินาฯ กิริยาตฺยาสปุพฺพกํ ญาณกฺขมํ โกสลฺลํ วาทนกิริยา วิสยตฺตา วีณาวาทนมิจฺจเนน กิริยาสทฺเทน วุจฺจตีตฺยตฺโถฯ มุทงฺคํ มุทงฺควาทนํ สิปฺปมสฺส, วํโส สิปฺปมสฺสาติ วิคฺคโหฯ สีลมทฺทพฺพํ กถํ ปํสุกูลาทิ(โน) สีลตฺถสมานาธิกรณตฺเตนาภิธานนฺตฺยาห- ‘ปํสุกูลาทิธารณ’มิจฺจาทิฯ ตญฺจ สีลนฺติ สมฺพนฺโธฯ

อปฺปิจฺฉตายาติ ปจฺจยปฺปิจฺฉตายฯ สนฺตุฏฺฐิตายาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ทฺวาทสวิธสนฺตุฏฺฐิยาฯ อนุวิธียมานํ กรียมานํฯ ผลนิรเปกฺขนฺติ อิมินา อิธ โลเก จีวราทิเหตุ ปณิธาย ปํสุกูล ธารณาทิํ ปฏิกฺขิปติ, สีลํ ตปฺปรภาเวน เสวนาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ปํสุกูลาทิธารณํ ปํสุกูลาทิวิสยนฺติ ปํสุกูลาทิสทฺเทโนปจาเรนาภิธียเต, สีลํ ปํสุกูลธารณวิสยนฺติ ปํสุกูลาทิ สทฺเทโนปจาเรโนจฺจตี’’ติฯ ติจีวรํ สีลมสฺสาติ วิคฺคโห เตสํ คุโฬ ปณฺยมสฺสาติ วิคฺคโห โตมรํ, มุคฺคโร ปหรณมสฺสาติ วิคฺคโห, อุปธียตฺยุปริอาธียตีติ รถงฺคํ วุจฺจติฯ กามกฺขนฺธกิเลสาภิสงฺขารา วา อุปธิ อุปทธาติ สุขํ ทุกฺขํวาติ กตฺวาฯ

28. ตํหนฺติ

พหุมฺหิ ภูตานคเตสุปิ ปจฺจยภาเว การณมาห-‘สงฺขฺยากาลานมวิวจฺฉิตตฺตา’ติ, สุตฺเต วุตฺตาย เอกสงฺขฺยาย วุตฺตมานกา ลสฺเสว จ วตฺตุมนิจฺฉิตตฺตาติ อตฺโถฯ

ตทุปาทานนฺตูติ เตสเมกวจนาทีนมุปาทานนฺตุฯ ตํ นานนฺตรีย กตฺตาติ อุปลกฺขณวเสน เตสํ วจนกาลนฺตรานมวินาภาวิตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ หนฺติจฺจาทิตฺยาทฺยนฺตสฺส กิริยาปฺปธานตฺเต กถํ ณาทีนํ ตทตฺเถ ชายมานานํ สาธนปฺปธานตฺต มิจฺจตฺร เหตุมาห ‘สภาวโต’ติฯ มีเน หนฺตีติ เมนิโกฯ อชิวฺหา อนิมิสา จ มจฺฉา, ทิฏฺโฐว สนฺทิฏฺฐนฺติ อิมินา สํสทฺทสฺส วิสุํ อตฺถภาวํ ทสฺเสติฯ โลกุตฺตรธมฺโมติ นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม, ผลธมฺโมปิ เหฏฺฐิโม สกทาคามิวิปสฺสนาทีนํ ปจฺจยภาเวน อุปริมคฺคาธิคมสฺส อุปนิสฺสยภาวโต ปริยายโต ทิสฺสมาโนว วฏฺฏภยํ นิวตฺเตติ, ภาวนาภิสมยวเสน มคฺคธมฺโม สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน นิพฺพานธมฺโมฯ

วฏฺฏภยนฺติ กมฺมกิเลสวิปากสงฺขาตํ ติวิธวฏฺฏภยํฯ วิธาน วจนนฺติ อปฺปตฺเต-ตฺเถ นิโยคสงฺขาตวิธิโน ปกาสตํ เอหิปสฺส วจนํฯ ปริสุทฺธตฺตาติ กิเลสมลวิรเหน สพฺพถา วิสุทฺธตฺตาฯ อมนุญฺญมฺปิ กทาจิ สปฺปโยชนํ ยถาสภาวปฺปกาสเนน ทสฺเสตพฺพํ ภเวยฺยาติ ตทภาวํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘วิชฺชมานมฺปิ เจ’จฺจาทิฯ นนุ จ เอหิปสฺสาติ ตฺยาทฺยนฺตา, ตสฺมา เนเตติ ปจฺจโย ปปฺโปติ, ตถาหิ ปาฏิปทิกโต ปจฺจยวิธานมฺปฏิปาทิตํ, น ตฺยาทฺยนฺตโต นาปิ วากฺยโต, ตสฺมา กถเมหิปสฺสิโกติ โหตีติ อาห-‘เอหิปสฺสสทฺโทจาย’มิจฺจาทิฯ ปทสมุทายสฺสานุกรโณติ ปทสมูหสฺส อนุกรณภูโต เอโก เอหิปสฺสสทฺโทฯ อถวา เอหิ อาคจฺฉ อิมํ ธมฺมํ ปสฺสาติ โย อปฺปตฺเต-ตฺเถ นิโยคสงฺขาโต วิธิ, ตพฺพาจโก ยนฺนิปาโต เอหิปสฺสาติ, เอหิปสฺสวิธิํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก, อถวา เอหิจฺเจว นิปาโต, ทสฺสนํ ญาปนํ ปสฺโส, เอหีติ ปสฺโส ญาปนํ เอหิปสฺโส, เอหิปสฺสํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโกฯ

29. เตน

เอกีภาโวติ มุคฺเคหิ สํสฏฺฐานํ มาสานมิว มิสฺสีภาโวฯ เอโสติ สํสคฺโค, อุกฺกํเสนาติ อุกฺกํสาธาเนน [อุตฺกํสสาธเนน (โปตฺถเก)] จ ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ ฯ สํสคฺคอุกฺกํสานํ สหภาวสฺส อเนกนฺติ กตฺเต การณมาห- ‘อสุจิทพฺเพ’จฺจาทินาฯ พฺยติเรกมาห- ‘นุกฺกํโส’ติ ยตฺถ สํสคฺครหิตํ เกวลมภิสงฺขตฺตมตฺถิ, ตตฺถ ปจฺจยมุทาหรเณน ทสฺเสตฺวา วิชฺชาย สห สํสคฺคสฺสาวิชฺชมานตฺเต การณํ วทติ ‘รูปี ธมฺมตฺตา’ติอาทิฯ รูปํ ภูโตปาทายเภทมสฺส อตฺถีติ รูปี, ฆตาทิ สํสฏฺฐํ ภตฺตาทิฯ ตสฺส ธมฺโม สภาโว สํสคฺโค, ตสฺส ภาโว ตตฺตํ, ตสฺมา, ตสฺสาติ สํสคฺคสฺส, วิชฺชาตฺวรูปี… ยถาวุตฺต รูปสภาวาภาวา, เตนาห- ‘วิชฺชาย จ อรูปิตฺตา’ติ จรอิจฺจนฺธาตุเยว จรติฯ

วาจสิกํ มานสิกนฺติ ‘‘มนาทีนํ สก, ยํกิญฺจีติ สตาทิกํ ยํกิญฺจิฯ พาหุลเกเนเวตฺถาวธารณํ ลพฺภตีติ วุตฺตํ- ‘ตโต วา’ติ, เทวทตฺเตน กีโตติ โส อตฺโถ ตทตฺโถ, ตสฺส อปฺปตีติ อภิธานสตฺติเวกลฺเลน วุตฺติยมนวคโม, เทวทตฺติโกติ หิ วุตฺเต เทวทตฺเตน กีโตตฺยยมตฺโถ นปฺปตียเต… ตาทิส สทฺทสตฺติเวกลฺเลน ตทตฺถสฺสานมิธียมานตฺตา, อวคโม จ นาม สติ สามตฺถิเย สิยาติ อิมมตฺถํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุมาห- ‘ตทตฺถาปฺปตีติยา’ติอาทิฯ

อภิธานลกฺขณตฺตนฺติ อภิธานํ สติ สามตฺถิเย วากฺเย วจนียสฺสาตฺถสฺส วุตฺติยา กถนํ ลกฺขณํ สภาโว เยสนฺเต อภิธานลกฺขณา, เตสํ ภาโว ตตฺตํ, ตพฺพาทิสมาปฺเยวเมว ทฏฺฐพฺพาฯ มริเจน อภิสงฺขตํ สํสฏฺฐํ วาติ, สลากาย ชิตนฺติ วิคฺคโหฯ

30. ตสฺส

โย ‘‘ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ (4-120)

34. โณ

ปวุตฺเตปีติ กจฺจายเนน ปวุตฺตนฺติ อตฺเถ ‘‘อญฺญสฺมิํ’’ติสฺมิํโณ โหเตวาติ อธิปฺปาโยฯ

35. ควา

ทุโน รุกฺขสฺสฯ

38. มาตา

มาตาปิตุนฺนํ มาตาปิตโรติ มาตุยา มาตาปิตโร ปิตุสฺส มาตาปิตโร, น เอกเมกโต ทฺวีสูติ เอกโต เอกโต วุตฺตนเยน ทฺวีสุทฺวีสุ อตฺเถสุ น ภวตีติ อตฺโถฯ

39. หิเต

มาตุ หิโต, ปิตุ หิโตติ วิคฺคโหฯ

40. นินฺท

เสน รูเปน ญาเตปิ วิเสสรูเปน อญฺญาโต อญฺญาตวิเสโสฯ กฏฺฐาทิมยา ยา ปฏิมา ตมฺปฏิจฺฉนฺทกํฯ สมฺพนฺโธ สสฺสามีลกฺขโณ อสฺส อตฺถีติ สมฺพนฺธิ กสฺสาติ กิํ สทฺทนิทฺทิฏฺโฐ, โสว วิเสโส, สมฺพนฺธิวิเสโส วิสโย อสฺส อญฺญาณสฺสาติ สมาโสฯ ปโยคาสมฺภวาติ อยมสฺโสติ วุตฺต อสฺสปฺปกติยาปิ ปโยคา สมฺภวาฯ ตถาหิ ยทิ ยสฺสาจฺจนฺตมชานนํ สิยา ตถา สติ สพฺพถา วตฺถุชานนาภาเว ปกติเยว น สิยา, น หิ สพฺพถา อวิญฺญาตตฺโถ สทฺโท ปโยคมหรติ, ตสฺมา สรูเปน ญาตสฺส ยสฺส วิเสโส อวิญฺญาโต, โสเยวิธ อญฺญาโต-ติมโตติ วิญฺญายเต, อญฺญาโต-สฺโสกสฺส [อญฺญาโต เสสญฺญสฺส (โปตฺถเก)] วา กุโตติวา กิํ สภาโว เวติ หิ อสฺสโกติฯ กปฺปจฺจยนฺโต หตฺถิกอิจฺจยนฺนามเธยฺยํ นามํ ยสฺส หตฺถิวิยาติ ทสฺสิตปฏิภาคสฺส โส กปฺปจฺจยนฺตนามเธยฺโยฯ อภินิเวเสน วา สิชฺฌนฺติ ยถา อชฺชุนาทิเวสธารินิ อชฺชุนาทิสทฺเทนาติ อธิปฺปาโยฯ

ปฏิมายาติ เอตฺถ ปูชนตฺถา เอว ปฏิมา คหิตา, โมรสมาน นามตฺตา โมโรวิยาติ โยชนา, จญฺจา ติณปุริโส, อิธ ปน ตํ สทิโส ปุริโส มนุสฺโส จญฺจาฯ อกสฺมา เอว อากสฺมิกํ ‘‘สกตฺเถ’’ติ (4-122) ณิโกฯ ยํกิญฺจิ อพุทฺธิปุพฺพกํ, ตมากสฺมิกํ, ตสฺมิํ อากสฺมิเกภิเธยฺโย สติ อิวสทฺทตฺเถ วตฺตมานโต อีโย โหตีติ อตฺโถฯ กาโก จ ตาลญฺจ ผลํ กากตาลานิ, เตสมิว มิลนํฯ

อชาขคฺคานมิว มิลนํ ยทากสฺมิกํ, กิญฺจิ ตม ชาขคฺคียํ , โณ อิวตฺเถฯ สกฺกรนฺติ ‘‘สํโยเค กฺวจี’’ติ (4-125) วุทฺธฺยภาโวฯ มุนีว, พาโลว, กุลิสมิว, เอกสาลาอิวาติ วิคฺคโห, โลหิโตว โลหิติโก ผฏิกมณิฯ

41. ตมสฺส

โทณาทีตฺยาทิสทฺเทน ขารสตาทโยปิ ปริมาณวิเสสา คยฺหนฺติฯ สงฺขฺยา อสีติปญฺจาทโย, อญฺญํ วา ยํกิญฺจีติ อุปฑฺฒกายาทิ, โสฬส โทณา เอกา ขารีฯ นนุ ปญฺจกํ คนฺถชาตนฺติ วตฺวา อญฺญํ วา สงฺฆาทิกนฺติ วุตฺตํ ตํ กถํ ปาณินิเยหิ วิย ‘‘สงฺขฺยาย สญฺญาสงฺฆสุตฺตาชฺฌยเนสู’’ติ (5-1-58) สุตฺติตตฺตาภาวาติ มนสิ นิธาย ‘สงฺขฺยาวาจีหิ’จฺจาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อาทสหิ สงฺเขฺยเย วตฺตนฺตี’’ติ ปญฺจสทฺทสฺส สงฺเขฺยเย วุตฺตตฺตา อาห- ‘ปญฺจาวยวา’ติฯ ปริมาณสทฺทสนฺนิธาเน สงฺขฺยาเนปิ ปญฺจสทฺโทติ มญฺญมาโน อาห- ‘ปญฺจสงฺขฺยานญฺเจ’ติฯ ปญฺจา วุตฺตโยติ ปญฺจวารา, รูปานีติ จ ปริยายนฺตเรน อาวุตฺติสทฺทสฺเส วาตฺถํ พฺยตฺตํ กโรติฯ

44. กิมฺหา

นนุ สุตฺเต สงฺขฺยายนฺติ น วุตฺตํ กตฺยาทโย จ ปโยคา สงฺขฺยา ปริมาเณเยว ทิสฺสนฺติ กถํ นาเมตฺถายํ วิธีติ อาห- ‘พหุเล’จฺจาทิฯ สงฺขฺยาปริมาเณเยวายํ วิธีติ กิํ สทฺเท สงฺขฺยาปริมาณ วิสเยเยว วตฺตมาเน อยํ รตฺยาทิโก วิธีติ อตฺโถ, นนุ เจตฺถ กิํ สทฺโท ปญฺเห วตฺตมาโน กถํ สงฺขฺยาปริมาเณ วตฺตเตติ วุจฺจเต, ยชฺชปิ สงฺขฺยาปริมาเณ น วตฺตเต, ตถาปิ สงฺขฺยาปริมาณสฺส ปุจฺฉิยมานตฺตา สงฺขฺยาปริมาณวิสเย วตฺตเต วาติฯ พหุลาธิการ ปโยคสามตฺถิยเหตุนิทสฺสเน ผลมาห- ‘ยตฺรตฺวิ’จฺจาทิ, ปริจฺเฉทกตฺเตน ปริมาณกตฺเตนฯ อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ยทากิมิทํ สงฺขฺยา ปริมาณเมสํ ทสนฺนํ น กิญฺจิ อปฺปกเมเวตนฺติ สงฺขฺยาปริมาณเมว กิํ สทฺเทน นินฺทียเต, ตทาปิ สงฺขฺยา ปริมาณสฺส นินฺทียมานตฺตา สงฺขฺยาปริมาณวิสยตฺตเมเวติ เขเป วตฺตมานาปิ กิํ สทฺทา รติจฺจาทิ สิยา, พหุลาธิการาทิโตว ปเนตฺถ น สิยา’’ติฯ รการานุพนฺธา อิสทฺทโลปตฺถาติ โยชนาฯ

45. สญฺชาตํ

พุภุกฺขาปิปาสปฺปกตีหิ ขสนฺตาหิ อกมฺมวจนิจฺฉายํ ‘‘คมนตฺถา กมฺมกาธาเร จา’’ติ (5-59) กตฺตริ กฺเต ญิมฺหิ จ พุภุกฺขิโต ปิปาสิโตติ สิทฺเธปิ วตฺตมาเน ปโยคตฺถํ พุภุกฺขาปิปาสาติ ปาโฐฯ

46. มาเน

สพฺพมฺปริจฺเฉทรูปนฺติ อุมฺมานปริมาณาทิกํ สพฺพํ ปริจฺเฉทรูปํฯ ตตฺร จ อุจฺจตฺเตน มานมุมฺมานํ, สพฺพโต มานํ ปริมาณํฯ

47. ตคฺโฆ

‘‘ปมาณปริมาเณหิ สงฺขฺยายจาปิ สํสเย มตฺโตวตฺตพฺโพ’’ติ (5-2-37) ปาณินิยวตฺตพฺพการวจนํ, ตตฺถ ปมาณ มายาโมฯ สงฺขฺยายาติ ปญฺจมีฯ เอเตหิ สํสเย มตฺโต วตฺตพฺโพติ อตฺโถฯ วิทตฺถิมตฺตํ รตนมตฺตํ วาติอาทีนิ กเมน ตตฺโถทาหรณานิฯ

น วตฺตพฺพนฺติ ยถาวุตฺตวตฺตพฺพวจนํ ปฏิกฺขิปติฯ ปฏิกฺขิตฺเต ตสฺมิํ วิทตฺถิมตฺตํ รตนมตฺตํ วาติอาทิ(นา) ยํกิญฺจิ ทณฺฑปุพฺพณฺณาทิกํ [ปณฺณาทิกํ (โปตฺถเก)] สํสยิตํ, เตน มานสงฺขาตสฺส ปริจฺเฉทสฺสาภาวา กถเมเต ปโยคา สิยุนฺติ อาสงฺกิย ตตฺถ การณมาห- ‘ตถาภฺยูหนโต สิทฺธตฺตา’ติฯ ตถาภฺยูหนโตติ วิทตฺถิมานมฺปมาณมสฺส รตนมฺมาน มสฺสาตฺยาทินา เตนปฺปกาเรน อภฺยูหนโต อภฺยุปคมโตติ อตฺโถฯ สํสโย จ นาม อุภยปกฺขปรามสเน สติ สิยาติ ยถาวุตฺตมพฺภูหนํ สาเธตุมาห-นานฺตเรเน’จฺจาทิฯ ปกฺขทฺวเยหีติ วิทตฺถิ มานมสฺส รตนมฺมานมสฺสาติ เอวมาทิเกหิ ปกฺขทฺวเยหิฯ อภฺยูหนํ สํสยสฺสาติ คมฺยเตฯ ชณฺณุ มานมสฺส ชณฺณุตคฺฆํฯ

48. โณจ

ปุริโส ปมาณมสฺสาติ วิคฺคโหฯ

49. อยู

อุปาธฺยนฺตโรปาทานาติ ‘อํเส’ติ นิมิตฺตนฺตโรปาทานา นิวตฺตตีติ โยชนาฯ

50. สงฺขฺยา

สจฺจุตีสาสทสนฺตาย สงฺขฺยาย ปฐมนฺตาย อสฺมิํ สตสหสฺเส อธิกา สงฺขฺยาติ อตฺเถ โฑ ภวตีติ สุตฺตตฺโถฯ สจฺจุตีสา สทสนฺตาติ ปฐมาวจนํ ปฐมนฺตโต วิธิญาปนตฺถํฯ นนุ จ สุตฺเต ‘สตสหสฺส สตสหสฺเส โฑ’ติ น วุตฺตํ, ตถา สติ วุตฺติยํ กถํ ‘สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา’ติ วุตฺตนฺตฺยาสงฺกิยาห-อุภยถาวคมา’ติอาทิฯ อุภยถาวคมาติ สตํ สหสฺสนฺติ จ สตสหสฺสนฺติ จ อุภยปฺปกาเรนาวคมา, อุภยถาวคโม ปโยค ทสฺสนญฺเจตฺถ เอวํ วิวรเณ การณนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปจฺจยตฺเถน สมานชาติเย ปกตฺยตฺเถ สตีติ เยนเกนจิ สุวณฺณกหาปณาทินา ปจฺจยตฺเถน สมานชาติเยฯ สุวณฺณมาสกทีน [สุวณฺณกหาปณาทีนํ (โปตฺถเก)] มสมาน ชาติยานํฯ อเกวลํ โจทาหรณํ ทสฺเสตุํ ‘เอกวีส’นฺติ วุตฺตํฯ อนิปฺผนฺนตฺตา สทฺทานมิธ ปจฺจยคฺคหณปริภาสาวตาโร นตฺถิฯ

51. ตสฺส

นนุ จ สงฺขฺยาสทฺโท สงฺขฺยาเน สงฺเขฺยยฺเย จ วตฺตเต, กถเมตฺถ สงฺขฺยาเนวสิตา วุตฺติ เยเนวํ วิวรณํ กตมิจฺจาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ, ปจฺจาสนฺนํ สงฺขฺยาสทฺทสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ อิมินา จ กรณสาธโน-ยํ ปูรณสทฺโทติ วิญฺญาเปติฯ ยโตติ วุตฺตยํ สทฺทสมฺพนฺธินา ตํสทฺเทน เสติ อุลฺลิงฺคิตสฺส สงฺขฺยาติอตฺถมุปทสฺสิย สาเยว ปูรียเตตีมสฺส กมฺมภาเวน ติฏฺฐตีติ ทสฺเสตุํ เตน ปูรเณน ปูรียเต’ติ อาหฯ

สมฺปชฺชเตติ ปูรียเตตฺยสฺสตฺถมาจิกฺขติฯ อเนเนตํ ทสฺเสติ ‘‘(น) ฆฏิกาทีนมิว ทพฺพานํ ทพฺพนฺตเร นาติริตฺตีกรณํ สงฺขฺยาย ปูรณํ กิญฺจรหิ ตสฺส สมปฺปตฺติเยวา’’ติฯ

อถ กายํ วโจยุตฺติ ‘สาสงฺขฺยา ปูรียเต เยเน’ติ, ยาวตา สาติ ยสฺมา ปจฺจโย วิหิโต ตสฺส สงฺขฺยาสทฺทสฺส ปรามาโส ตสฺส จ ปูรเณน อเภโทจฺจาสงฺกิยาห- ‘อเภเทโนจฺจเต สงฺขฺยา ปูรียเต เยเนตี’ติ อภิธานาภิเธยฺยานมเภโทปจาเรน วุจฺจตีตฺยตฺโถ, สงฺเขฺยยฺยปูรเณ โฑ น โหตีติ วตฺวา ตทตฺถํ วิภาเวตุมาห- ‘ทฺวาทสนฺน’มิจฺจาทิฯ โส ฆโฏ ตาสํ ฆฏิกานํ ปูรโณ ทพฺพานํ ทพฺพนฺตเร นาติ ริตฺตีกรณวเสนฯ วีสติยา ปูรโณติอาทินา วิคฺคโหฯ

54. ฉา

กจฺจายเนน ‘‘ทฺวิตีหิ ติโย’’ติ (2-8-42) สุตฺเตน ทฺวิติสทฺเทหิ ติยปฺปจฺจยํ วิธาย ‘‘ติเย ทุตาปิ จา’’ติ (2-8-43) ทฺวิตีนํ ทุตาเทเสน ทุติยํ ตติยนฺติ จ ‘‘จตุเฉหิ ถฐา’’ติ (2-8-41) สุตฺเตน จตุโต ถปฺปจฺจยํ วิธาย ทฺวิตฺเตน จตุตฺถนฺติ จ นิปฺผาทิตํฯ อิธ ตถา ภาเวน กถํ เต สิชฺฌนฺตีติ อาสงฺกิย วุตฺติยํ ‘กถ’มิจฺจาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘สงฺเขฺย’จฺจาทิฯ วุตฺติยํ ‘ทุติยสฺสา’ติอาทินา สุตฺเตกเทสา ทสฺสิตาติ ตานิ สมฺปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘ทุติยสฺสา’ติอาทินา ‘จตุตฺถตติยาน’มิจฺจาทินา จ วุตฺตานิฯ

55. เอกา

สงฺขฺยาวจนสฺส คหเณ โก โทโสจฺจาห-‘สงฺขฺยาวาจิ’จฺจาทิฯ พหุตฺตวิสเย ปโยโค น สิยาติ สงฺขฺยาวจนสฺส เอกตฺเถ นิยตตฺตา วุตฺตํฯ เอกากีหิจฺจสฺส อตฺถมาจิกฺขติ ปธานภูเตเหว’จฺจาทินาฯ อุปปชฺชเก พหุตฺตวิสเย ปโยโคตฺยเปกฺขเตฯ

56. วจฺฉา

ตโร โหตีติ วุตฺเตปิ เตหิ ตโร โหตีติ วิญฺญายติ, วจฺฉาทีหีติ สุตตฺตา ปน วจฺฉาทีนนฺติ จ วิญฺญายตีติ วจฺฉาทีนนฺติอาทินา วุตฺติคนฺโถปทสฺสนํฯ นนุ ตนุตฺเต ววจฺฉาทีหิ ปจฺจโย วิธียเต, เย จ สรีเรน กิสาวจฺฉาทโย, ตตฺราปฺยวิเสเสน ปโยโค ปสชฺชติ [ปโยปสชฺชเน (โปตฺถเก)] วิเสสานุปาทานโต, ตสฺมา กถมตฺร สภาวสฺเสว ตนุตฺตํ วิญฺญายเต เยเนวํ วิวฏมิจฺจาห- ‘วจฺฉาทิสทฺทาน’ มิจฺจ-ทิ, วจฺฉาทีหิ ปกตีติ ปจฺจเย วิธียมาเน ตาสํ ปวตฺตินิมิตฺตํ วโยวิเสสาทิ, ยสฺมิํ สติ วจฺฉาทโย สทฺทา ทพฺเพ-ภินิวิสนฺเต, ตํ ปจฺจยา-สนฺนํ, น จ กิสตฺตสฺส ภาวา ทพฺเพ วจฺฉาทิสทฺทา ปวตฺตนฺเตฯ อโต ตสฺเสว สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส ตนุตฺเต ยุตฺตํ ปจฺจเยน ภวิตุํ, (น) ตนุตฺตมตฺเตติ มญฺญเตฯ ปวตฺตินิมิตฺตํ สมฺพนฺธิ อาสนฺนนฺติ สมานาธิกรณานิฯ

วจฺโฉ ปฐมวโย, ตสฺส ตนุตฺตํ ทุติยวยปฺปตฺติฯ ทุติยญฺหิ วยํ ปปฺโปนฺตสฺส วจฺฉสฺส ปฐโม วโย วจฺฉสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ กิญฺจิมตฺตาวเสสํ ภวติ อมุเมวาห-‘สุสุตฺตสฺเส’จฺจาทินาฯ อุกฺโขตรุโณทุติยวยปฺปตฺโต วุจฺจเต, ตสฺส ตนุตฺตํ ตติยวยปฺปตฺติฯ ตติยญฺหิ วยปฺปตฺตกาเล ทุติยสฺส วยสฺส อุกฺขสทฺทปฺปวตฺติ นิมิตฺตสฺส กิญฺจิมตฺตา วเสสโต [วสิสฺสเต (โปตฺถเก)] ชาติสงฺกรตฺตา คทฺทภชาติยา วฬวาชาติยา จ มิสฺสตฺตาฯ ภารวาหกตฺตมฺปติ โย สมตฺโถ, โส อุสโภตฺยุจฺจเต, ยทาตุ ตสฺส ภารวาหกตฺเต สามตฺถิยํ มนฺทํ ภวติ ปริกฺขีณํ, ตทา ตนุตฺตมฺภวตีตฺยาห- ‘สามตฺถิยสฺส ตนุตฺตํ อปฺปพลตา’ติฯ

57. กิมฺหา

สมุทาโย นาม ทฺวฺยวยโว วา สิยา พหุกาวยโว วา, ตตฺถ ทฺวฺยวยวสมุทายา นิทฺธารเณ สามตฺถิยา เอกสฺเสว นิทฺธารณํ วิญฺญายติ ตเมวานุสรติฯ พหุกาวยวสมุทายาปฺเย ‘กสฺส นิทฺธารเณ’ติ สุตฺเต เอกสฺสาติ วจนาภาเวปิ เอกสฺเสว นิทฺธารณํ วิญฺญาตพฺพํ เตเนว กตโร ภวตํ เทวทตฺโต’ตฺยาทิกมุทาหรณมทาสิฯ กตโร ภวตํ เทวทตฺโต กตโร ภวตํ กโฐตฺยาทฺยุทาหรณพหุตฺเตน นิทฺธารณวาจีนมพหุตฺเถปิ นิทฺธาริยมานวาจีหี’ติ พหุตฺเตน วุตฺตํฯ อปจฺจปรํปราย ปวตฺตํ โคตฺตํ วํโส, ตทภิ ธายิโน อปจฺจปฺปจฺจยนฺตาปิ อเภโทปจาเรน โคตฺตํ, เตวาปจฺจา ปจฺจวนฺตสมฺพนฺธทฺวาเรนาปจฺเจ ปวตฺตาติ สมฺพนฺธิสทฺทา ภวนฺติ, จรณสทฺทา จ กฐา โย กิริยาสทฺทา ภวนฺติ กฐาทีหิ วุตฺตชฺฌยนตฺถํ ยถา สกํวตจรณกิริยานิมิตฺตตฺเตนาชฺเฌตูสุ ปวตฺตาติ เตสํ สมฺพนฺธิสทฺทานํ เกสญฺจิ อตฺถสฺส กิริยาสทฺทานํ จาตฺถสฺส อสตฺยปิ ชาติตฺเต ชาตินิพนฺธนํ โลเก การิยมิฏฺฐํ ตทุตฺตํ ‘‘โคตฺตญฺจ จร- เณหิ สหา’’ติฯ ตตฺถาปิ ชาติตฺตมฺปริภาสิตํ, เตนาห- ‘กฐสฺส จรณตฺตา ชาติตฺตํ โคตตฺตา ชาติตฺต’นฺติ จฯ

58. เตน

โลกิยาติ ปรสทฺทสตฺถกาเร สนฺธายาหฯ อิห ตุ อวิเสเสน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ นิรุตฺติยํ สามญฺเญน วุตฺตตฺตาติ โยชนาฯ สามญฺเญน วุตฺตาการํ ทสฺเสตุํ ‘กถ’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เทเวหิ ทตฺโต พฺรหฺมุนา ทตฺโตติอาทีนิ กตฺตริ กรเณ วา วิคฺคหวากฺยานิฯ เทวทตฺโต เทวทตฺติโก เทวิโย เทวโลติอาทีนิ วุตฺติปทานิฯ

ตตฺถ นิรุตฺติปิฏกาคตานํ ‘เทวทตฺตา เทวทตฺติโก’ติอาทีนํ วุตฺติปทานมญฺญถา นิปฺผตฺติมุปทสฺสิย เทวโล เทวิโยติอาทีนมฺปน วจนนฺตเรเนว นิปฺผตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘เทเวหิ ทตฺโต’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปรสทฺทสตฺถการานมฺปิ เทวโล เทวิโยติ วจนนฺตเรเนว สาธนํ สาธนาการญฺจ เตสํ ทสฺเสตุํ ‘เกจีหี’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกเทสโตเยว ปจฺจยมิจฺฉนฺติ เตน เตสํ เทวโล เทวิโย ทตฺติ โลจฺจาทิ ภวติฯ กปฺปนาคารโวติ ทตฺตสทฺทโลปนาเมกเทสวเสน กปฺปนาคารโวฯ

59. ตสฺส

น จ สพฺเพติอาทินา พหุลาธิกาเร ผลํ วุตฺตํฯ ภาวสทฺโท กตฺถจิ กิริยายํ วตฺตเต ‘ภาเว อยํ วิธี’ติฯ กตฺถจิ อธิปฺปาเย ‘อยเมเตสํ ภาโว [ภาโวธิปฺปาโย]’ติฯ กตฺถจิ ปทตฺเถ ‘อิเม ภาวา’ติฯ กตฺถจิ สตฺตามตฺเต‘ติณานํ ภาโว’ติฯ เตนาห-‘ภาวสทฺทสฺเส’จฺจาทิฯ รูปสาธน ทฺวาเรนาติ ภาวสทฺทสฺส รูปสาธนทฺวาเรน, สปฺปนฺติ ปกาเสนฺติ อตฺถ มเนนาติ สทฺโทฯ โสว อภิธานํ อภิธียเต-เนนตฺโถติ กตฺวาฯ พุชฺฌติ อตฺถสรูปนฺติ พุทฺธิ, สาว ปตียเต-เนนาตฺโถ ปจฺเจติ อตฺถ มิติ วา ปจฺจโยติ วุจฺจติฯ

นนุ จ ‘ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทา’ติ วุตฺตํ ตสฺมา ปวตฺตินิมิตฺตมุภินฺนมฺปิ ภวติ, ตถาสติ ‘สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺต’นฺติ สทฺทสฺเสว ปวตฺตินิมิตฺตตา กสฺมา วุตฺตาติ วุจฺจเตฯ ปากฏภาเวน อภิธานาภิเธยฺยสมฺพนฺธสฺส สทฺทสฺเสว ปวตฺตินิมิตฺตตํ วตฺวา วิสุํ พุทฺธิยา นิมิตฺตสฺส รูปานุคตตฺตํ วิเสเสตฺวา ปวตฺตินิมิตฺตตมสฺสา ทีเปตุํ ‘นิมิตฺตวสาหิ’จฺจาทิมาหฯ ทพฺเพคุโณติ ทพฺเพ วุตฺติยํ คุโณ นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ คุณสทฺทสฺเสว ชาติสทฺทตฺเตโนทาหรณทฺวยํ ทตฺตํ… คุณสฺส ชาติยา วิสุํ ชาตินิมิตฺตสฺสาภาวโต [นิธิตฺตสฺส ภาวโต]ฯ กิริยาทีติอาทิสทฺเทน ทพฺพาทีนํ คหณํ, เกจิ ปน กิริยาสทฺทานํ กิริยา ปวตฺตินิมิตฺตนฺตฺยาหุฯ เตสํ เทวทตฺตาทีนํ อวตฺถาวิเสเสน อวตฺถาเภเทน สามญฺญํ ตทวตฺถา วิเสสสามญฺญํฯ เตนาห- ‘เทวทตฺตสฺสา’ติอาทิฯ วิชฺชมาโน ปทตฺโถ วิสโย เยสํ เทวทตฺตาทีนํ สญฺญาสทฺทานํ เตสํ ปวตฺตินิมิตฺตํ ชาติลกฺขณมาจิกฺขิตมฺปฏิปาทิตนฺติ อตฺโถฯ

อเนน จ เทวทตฺตาทโย สญฺญาสทฺทาปิ สมานา ชาติสทฺทาติ วุตฺตํ โหติฯ ยทิ จรหิ สญฺญาสทฺทาปิ ชาติวจนา สิยุํ, ปญฺจวิธตฺตเมสํ ปริหายตีติฯ เนทเมวํ วิญฺเญยฺยํ… ปสิทฺธตรชาตฺยาภิธาน กฐโควีหิยวาทิสทฺทา ชาติสทฺทตฺเตน วิสุํ ปริคฺคยฺหนฺติฯ

สมฺพนฺธิเภทโตติ ฆฏาทิสมฺพนฺธีนํ เภทโตฯ อภาวสฺสเภทโตติ ฆฏปฏาทีนํ สมฺพนฺธีนํ เภเทน อภาวสฺส เภทโต อเภเทปิ เภทา อุปจริตา สนฺตีติ โยชนาฯ ยสฺส สามญฺญสฺส วสา, เตสุ อุปจริตเภเทสฺวากาสาทีสุฯ นิรวยวาวิชฺชมานวิสยานนฺติเย อากาโส วิย นิรวยวา อภาโว วิย อสนฺตา จ, เต วิสโย เยสํ สทฺทานํ เตสนฺติ อตฺโถฯ สามญฺญํ ภาโวติ ปุถุชฺชนาทิสามญฺญํ ภาโวติ อตฺโถฯ อลสสฺส ภาโว กิริยาสมฺพนฺธิตฺตํ, พฺรหฺมญฺญํ ชาติ จาปลฺยํ เนปุญฺญํ คุโณ วาฯ วุตฺติยํ สกตฺเถกนฺตาติ ‘‘สกตฺเถ’’ติ (4-122) อิมินา สกตฺเถ กตกปฺปจฺจยนฺตาติ อตฺโถฯ น ทฏฺฐพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปตฺตกาโลว ปตฺตกลฺลํฯ กรุณา เอว การุญฺญํฯ

62. อณฺวา

‘‘เอกโยคนิทฺทิฏฺฐานํ สหวาปวตฺติ สหวา นิวตฺตี’’ติ ‘ภาว กมฺเมสู’ติ อนุวตฺตเตฯ ตถาปิ ภาเวตีมินาเวตฺถ สปฺปโยชนตฺตํ ทสฺเสตุมาห- ‘ภาวกมฺเมสุ’จฺจาทิฯ

64. ตร

ยชฺชปิ สีธาตุสฺส เกวลสฺส สุปเน ปวตฺติ, ตถาปฺยติปุพฺพสฺส อุกฺกํเส ปวตฺตีติ อาห- ‘อติสโย อุกฺกํโส’ติฯ โส จ อติสโย กสฺส สมฺภวติจฺจาห- ‘โส จ กิริยาคุณาน’นฺติฯ กถํ เตสมติสโยจฺจาห- ‘อาธารภูตทพฺพวสา’ติฯ กุโตจฺจาห- ‘อนเปกฺขิเต’จฺจาทิฯ อนเปกฺขิโต กิริยาคุณานํ นิสฺสโย ทพฺพสงฺขาโต เยสนฺติ วิคฺคโห, ทพฺพสฺส นิสฺสยภูตสฺสา-ติสยตฺตํ โหนฺตมฺปิ นิสฺสิตานํ กิริยา คุณานํ วเสเนว สิยา นาญฺญถาติ วตฺตุมาห-‘ปจฺจธิกรณ’นฺติอาทิฯ

นนุ จ ยทิ กิริยาคุณานเมวาติสโย, ตทา น สิชฺฌติ ‘โคตโร’ติ เนส โทโส, โน เจตฺถ ชาติยาติสโย, กสฺส จรหิ คุณสฺส โค อยํ โย สกฏํ วหติ, โคตโร-ยํ โย สกฏํ วหติ สิรญฺจาติ, ชาติยา หิ นิจฺจาเยกรูปาย โนกฺกํสาปกํสโยโค สมฺภวตีติ ทพฺพสฺสาปิ นาติสยสมฺภโวฯ ตถาหิ ตุลฺยปฺปมาณสฺส คุณกโตว มูลโต อุกฺกํโส ทิสฺสติ สมาเนปิ หิ อายาเม วิตฺถาเร จ ปฏสฺส กาสิกสฺสาญฺโญวาคฺโฆ ภวติ มาถุรสฺสาญฺโญ วาติฯ ทพฺพสฺสาปิ สาติสเยหิ ยุตฺตตามตฺเตน สาติสยตฺตสฺสุปฏฺฐาปิตตฺตา วุตฺตํ- ‘เตเนวาหา’ติอาทิฯ ยทคฺเคน กิริยาคุณานํ นิสฺสิตานมติสยวเสน นิสฺสยภูตมฺปิ ทพฺพํ กถญฺจิทปฺยติสเย วตฺตติ นาม, ตทคฺเค ตพฺพาจิกาปิ ปกติ อตฺตโน วจนียตฺถวเสน ตตฺถ วตฺตติเยว นามาติ ‘อติยเย วตฺตมานโต’ติ ปกติวิเสสนวเสน วุตฺตํ, เตเนวาห- ‘อิมินา ปกติ วิเสสนตฺตญฺจาหา’ติฯ สกตฺถิกานํ ปกติอตฺโถ โชตนีโย โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

สกตฺถิกานนฺติ กตฺตริ ฉฏฺฐี สมฺพนฺธวจนิจฺฉาย, สกตฺถิเกหีติ อตฺโถฯ เหตุมาห- ‘ปกติวิเสสนนฺตี’ติฯ

อิติสทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา ‘อติสเย วตฺตมานโต’ติ, ปกติวิเสสนํ, ตโต ปกตฺยตฺถภูเต-ติสเย ชาตตฺตา สกตฺถิเกหิ ยถาวุตฺตนเยน ปกตฺยตฺถภูเตติสโย โชตนีโย โหตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ นาภิเธยฺโยติ พฺยติเรกมาห, ตถา จ วกฺขติ- ‘อติสยโชตกาตราทโย’ติฯ

อถ ปกติวิเสสนตฺเต กสฺมา นาภิเธยฺโย โชตนีโยจฺจาห ‘ปกติยาเยว’จฺจาทิฯ อุกฺกํโส สมานคุณวิสเยเยว โลเก ทิฏฺโฐ [ปวิฏฺโฐ (โปตฺถเก)] เตน สามญฺญวจเนปิ ตาทิถวิสเยเยว [โสเยว] การณ วเสน โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘อติสเยเน’จฺจาทิฯ ทฺวินฺนเมกสฺสา-ติสเยจฺจาทินา ‘ทฺวิพหูสุกฺกํเส ตรตมา’’ติ (จํ 4-3-45) สกฺกตสุตฺตตฺถสฺสาธิปฺปายํ วิวรติฯ ตรอิยาติ สกโวหาเรน วุตฺตํ, เตสนฺตุ อียปฺปจฺจโยฯ เอวมิหาวิธานํ สุขสาเนตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘ยถาวุตฺตสุตฺตตฺถวเสน ทฺวินฺนเมกสฺส อุกฺกํสาภาวา ‘มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ สุกุมารตรา’จฺจาโท ตรปฺปจฺจโย น โหตีติ เอโก มาถุโร ทุติโย ปาฏลิปุตฺตโก อิเมสํ สุกุมารานํ ทฺวินฺนเมโก มาถุโร-ติสเยน สุกุมาโร สุกุมารตโร, เอกมญฺเญสํ ทฺวินฺนมุกฺกํเสตถาญฺเญสํ ทฺวินฺนเมกสฺสาติ เอวํ ทฺวินฺนํทฺวินฺนเมเกกสฺส อุกฺกํเส ตรปฺปจฺจโย ภวติ, อุภยตฺร ตฺววยวาเปกฺขมฺพหุวจนํ, ตถาหิ สุกุมารตฺเตนุกฺกํสิยมานานํ สมุทายานมวยวา มาถุรา พหโว ปาฏลิปุตฺตกาปิ นิกฺกํสิยมานา ตเถวาวยวา พหโว โหนฺติ, เอวํ มาถุรา ปาฏลิ ปุตฺตเกหิ สุกุมารตรา’ติ ตรปฺปจฺจเยน สิชฺฌติฯ อิมสฺมิํ คาเม อฑฺฒตรา วาณิชฺชาจฺจาโทปิ กถิเตน ญาเยน ทฺวินฺนํทฺวินฺนเมเกกสฺส อุกฺกํเส ตรปฺปจฺจโย ภวติ, พหุวจนนฺตุ กตฺถจิ อวยวาเปกฺขนฺติ สพฺพํ สกฺกเต กิจฺเฉน สาเธนฺติฯ อิห ตุ ตถาวิธสฺส สุตฺตสฺสา วิธานา ‘‘ตรตมิสฺสิกิยิฏฺฐาติสเย’’ติ ตราทีนมติสเย สามญฺเญน วิธานา สพฺพตฺถ ตรปฺปจฺจเยน สุขสาธนํ โหตี’’ติฯ

อวตฺถาเภเทนาติ ปฏุตราวตฺถาวโต ปฏุอวตฺถาย ภินฺนตฺตา วุตฺตํ, ตถาหิ ตเมวาวตฺถนฺตรยุตฺตํ วตฺตาโร ภวนฺติ อญฺเญ ‘ภวํสูอวตฺโถ’ติฯ ปการนฺตเรนปิ สาธเน เหตุมาห- ‘อติสยมตฺเต วา วิธานโต’ติฯ อนวฏฺฐิตตฺตมาห- (‘อติสยวาปิ’จฺจาทิ)ฯ ปญฺจสฺเวเตสูติ เอเตสํ ยถาวุตฺตานํ ตราทีนํ ปญฺจนฺนํ มชฺเฌ, รูปานิ คุณวจนสฺส วุตฺติยมุทาหริตานิฯ กิริยาวจนสฺส ตุ ‘อติสเยน ปาจกตโร ปาจกตโม’ติฯ อิสฺสิก อิยอิฏฺฐา สราที ตโต (อญฺญโต) น โหนฺติ พหุลาธิการาฯ

66. ตสฺส

ตสฺสาติ สามญฺเญน วุตฺเตปิ วิการสมฺพนฺธีเยว ฉฏฺฐิยนฺโต คยฺหติ, ฉฏฺฐิยนฺตสมฺพนฺธีเยว จ วิกาโร คยฺหติ สมฺพนฺธวสาติ ทสฺเสตุมาห ‘ยสฺสา’จฺจาทิฯ โกสการกปาณวิเสเสหิ กโต โกโสฯ ปาณโย สตฺตา, โอสธฺโยผลปากนฺตา, รุกฺขา ปุปฺผผลูปคาติ รุกฺโขสธีนํ ลกฺขณํ วทนฺติ ตลฺลกฺขเณเนตฺถ รุกฺโข สธโย น คยฺหนฺติ, กิญฺจรหิ โอสธิสทฺเทน ลตาทิปิ คยฺหติ, รุกฺขสทฺเทน (วนปฺป)ตโยปิ, วนปฺปตโย หิ ผลวนฺตา น ปุปฺผวนฺตาฯ กถํ คาวสฺส วิกาเร ปุริเส มโยจฺจาห- ‘อญฺญสฺมิ’นฺติอาทิฯ คาวสฺส อิทํ โคมยํฯ

67. ชตุ

อุปปตฺยนฺตรนฺติ ปจฺจยโลปโต ยุตฺยนฺตรํฯ

68. สมู

ตีสุตฺตเรสุ จ วตฺตเตติ สมฺพนฺโธฯ ราชญฺญมนุสฺสานมฺปิ ชาติยมปจฺเจ ญฺญสฺสปฺปจฺจยานํ วิธานา วุตฺตํ ‘โคตฺตปฺปจฺจยนฺตา’ติ อาห- ‘ราชญฺญานํ สมูโห’จฺจาทิฯ อุกฺโข อุสโภฯ โอฏฺโฐ ขรโต, อุรพฺโภ เมโส, เอวมิจฺจาทินา ‘อุกฺขานํ สมูโห’จฺจาทิฯ วากฺยมปทิสติฯ กากานํ สมูโหติ วิคฺคโห, ณิกอจิตฺตาติ อิมินา ณิโก อจิตฺตวาจ เกเหว ทิสฺสตีติ ญาเปติฯ อปูโป ปิฏฺฐปูโป, สํกุลนฺติ (คุฬ) มิสฺสกขชฺชกวิเสโสฯ

69. ชนา

‘‘ตทสฺสฏฺฐานมีโย จา’’ติ (2-8-13) กจฺจายนสุตฺตสฺสาย มตฺโถ ‘‘ตทสฺสฏฺฐานมิจฺเจตสฺมิํ อตฺเถ ฉฏฺฐิยนฺตโต อียปฺปจฺจโย โหตี’ติฯ เตน มทนสฺส ฐานํ มทนียํ พนฺธนสฺส ฐานํ พนฺธนียํตฺยาทิกํ สาเธนฺติฯ อิธ ปน ตถาวิธสฺสาภาวา กถํ ตํ สิชฺฌตีตฺยาสงฺกิย ‘มทนีย’นฺติอาทิกํ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุมาห- ‘มทนียาทิปฺปสิทฺธิยา’จฺจาทิฯ สาธนกฺกมํ ทสฺเสตุมาห- ‘เอวมญฺญเต’จฺจาทิฯ

ฐานนฺติ การณํฯ ‘‘อุปมตฺถายิตตฺต’’นฺติ (2-8-14) กจฺจายนสุตฺตสฺสายมตฺโถ ‘‘อุปมตฺเถ อายิตตฺตปฺปจฺจโย โหตี’’ติ เตน ธูโม วิย ทิสฺสตีติ ธูมายิตตฺตํ ติมิรมิว ทิสฺสตีติ ติมิรายิตตฺตํตฺยาทิกํ สาเธนฺตีติ วุตฺตนยเมวฯ ตมฺปิหจฺจาทิกํ ทฺวีสุ สาธนกฺกมทสฺสนํ, ธูโม วิย ทิสฺสตีติ ทสฺสิโต โย กมฺมตฺโถ โสปิ ธูมายีติ กตฺตุวเสน สกฺกา ปริกปฺเปตุนฺติ กตฺตุสาธนโต ธูมายิตสทฺทา สกตฺเถตฺตปฺปจฺจเยปิ ธูโม วิย ทิสฺสตีติ อตฺเถ อายิตตฺถปฺปจฺจเยปิ นาตฺถเภโท-ญฺญตฺรวจนิจฺฉาเภทาติ ทฏฺฐพฺพํ, ภาวตฺโถ ปน เตสํ ภาวปฺปธานวเสน ลพฺภติ, ธูมสฺเสว ทสฺสนนฺติ วิคฺคเห อายิตตฺเตน วาฯ

70. อิโย

อญฺญสฺมินฺติ อญฺญสฺมิมฺปิ อตฺเถ อิโยติ โยชนาฯ

74. กถา

ปวาเส ทูรคมเน สาธุ ปวาสิโก, อุปวาเส รตฺยโภชเน สาธุ อุปวาสิโกฯ

75. ปถา

ปเถ สาธุ อุปาการกํ ปาเถยฺยํ, มคฺโคปกรณํ, สปติมฺหิ ธน ปติมฺหิ สาธุ อุปกรณํ สาปเตยฺยํ ธนํฯ

77. ราโย

ตุมนฺตกิริยายาติ ฆาเตตุํ (ตฺยาทีตุ) มนฺตกิริยายฯ วา สทฺโท สมุจฺจโย, ฆาเตตุํ วาติอาทินา โยเชตพฺโพฯ

78. ตเม

อิติสทฺเทน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมุปทสฺสยมญฺญนาเปกฺขํ สปฺปธานํ มนฺตฺวาทิ วิธิมฺหิทมตฺถทฺวยํ พฺยาปารียติจฺจาห-‘เอตฺถ อสฺส อตฺถี’ติฯ นนุ จ ยํ ยสฺส โหติ ตํ ตสฺมิมฺปิ โหติ (ยํ ยสฺมิํ โหติ) ตสฺสาปิ ตํ โหติ เตเนว วุจฺจเต- ‘ฉฏฺฐีสตฺตมีนมวิเสโส’ติ, ตตฺรญฺญ ตรนิทฺเทเสเนว สิทฺเธ กิมตฺถมิห ฉฏฺฐีสตฺตมีนํ เภเทโนปาทานํ กรียตีติ วุจฺจเต-ยตฺราวยวาวยวิภาโว, ตตฺเถว ฉฏฺฐีสตฺตมีนมตฺถสฺส อวิเสโส [วตฺถุโต (โปตฺถเก)] ยถา ‘รุกฺเขสาขา รุกฺขสฺส สาขา’ติฯ สสฺสามิภาวชญฺญชนกภาวาโท ตุ นาวสฺสมาธาราเธยฺยภาโวติ ทฺวินฺนเมวตฺถานมุปาทานนฺติฯ

นนุ จ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ สติ วิเสสนํ สาตฺถกํ ภวติ ยถา ‘นีลมุปฺปล’นฺติ, เนวาตฺถิตฺตสฺสาตฺถิ พฺยภิจาโร, ตถา จ วุตฺตํ- ‘น สตฺตํ ปทตฺโถ พฺยภิจรตี’ติ, ตสฺมา พฺยเวจฺเฉชฺชาภาวา นิรตฺถกมตฺถีติวิเสสนนฺตฺยาห- ‘ปทตฺถสฺเส’จฺจาทิฯ สตฺตายํ อพฺยภิจาเร ปีติ สมฺพนฺโธฯ กาลนฺตรา พฺยภิจารตฺถมตฺถีติวิเสสนนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘กาเล’จฺจาทิฯ

นนุ จ สุตฺเตสุ กาโล ปธานํ น โหติ, ‘‘เตน กตํ กีตํ’’ตฺยาทินา หิ ปจฺจยตฺโถ ทสฺสิโต, ตถา หิ กายิกํวาจสิกํ ตฺยาโท น กาลสมฺปจฺจโย, เอวมิหาปิ สตฺตามตฺเต ภวิตพฺพํ, อตฺถีติ ตุ วตฺตมานสตฺตาย เอว ปริคฺคโห กถมวสียเต เยน กาลวิเสสนํ สิยาติฯ สจฺจํ, กินฺตุ ปทตฺถสฺส สตฺตาพฺยภิจาราภาเวปิ อตฺถีติวิเสสโนปาทานสามตฺถิยาตฺร วิสิฏฺโฐ สตฺตา อตฺถีติ วิเสสนตฺเตโนปาตฺตา, น สตฺตามตฺตนฺติ ปตียเต, สา ปน วิสิฏฺฐา สตฺตา สมฺปติสตฺตา, อตฺถิ จ ตสฺสา พฺยภิจาโร สามญฺญสตฺตายาติ ยุชฺชเตว วิเสสนวิเสสฺสภาโวติ มญฺญเตฯ อุปาธีติ วิเสสนํฯ

น ภุญฺชติจฺจาทิวิยาติ ยถา น ภุญฺชตีติ นญฺสฺส ปฏิเสธตฺตา วิรุทฺธตฺถปทสฺส สนฺนิธาเน-ตฺถนฺตรสฺส ปฏิเสธรูปสฺสตฺถสฺสาวคติ ปทนิพนฺธนสฺส วิธิโน อพาธิกา ภวติ, ตมิวากฺยตฺโถฯ

อธิปฺปายตฺถ มาห- ‘อตฺถิวจนิจฺฉาย โย วิสโย ตสฺส นิยโม’ติฯ กติ ปยสมฺภเว น ปน โคมา รุกฺขวาติ โยชนา, เตหีติ ปสํสาปหูเตหิฯ กกุเท อาวตฺโต กกุทาวตฺโต, นินฺทิโต กกุทาวตฺโต อสฺส อตฺถีติ กกุทาวตฺตีฯ กถํ นินฺทิตตฺตมสฺสิจฺจาห-‘กกุทา วตฺโต’จฺจาทิฯ สํสตฺโต ทณฺโฑ อสฺส อตฺถิจฺจเนน เคหฏฺฐิเตน วิชฺชมาเนนปิ ทณฺเฑน ทณฺฑีติ นาภิธียตีติ วทติฯ ทพฺเพภิเธยฺเยติ ชาติสนฺนิสฺสยโคปิณฺฑอสฺสปิณฺฑาทิสงฺขาเต ทพฺเพ-ภิเธยฺเย, ภวํ ภเวยฺยาติ ยทากทาจิ ภวนฺโต ยทิ ภเวยฺยฯ

79. วนฺตฺว

ปญฺญวา ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (1-33) รสฺโสฯ

80. ทณฺฑา

ทฺเว โหนฺตีติ อิโก อีเจติ ทฺเว โหนฺติ, เอกเมกํวาติ อุภินฺนํฯ วาสทฺโท ทฺเว โหนฺตีติ เอตฺถาปิ ทฏฺฐพฺโพฯ อุตฺตมีเณว ธนา อิโกติ คณสุตฺตํ วิวรติ ‘อุตฺตมีเณวา’ติอาทิฯ เกเนตฺถ สมาโสติ อาห- ‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถนฺติ สมาโส’ติฯ อุตฺตมีโณ ธนสามีฯ อสนฺนิหิเต อตฺถาติ คณสุตฺตํ, อสนฺนิหิเตตีมสฺส อตฺถํ วิวรติ ‘อปฺปตฺเต’ติฯ อสมฺปตฺเตติ อตฺโถฯ อสนฺนิหิเตติ จ อตฺโถ อิจฺจสฺส วิเสสนํฯ อตฺถนํ อสนฺนิหิเต อตฺเถ อาสิสนํ อตฺโถ, โส อสฺส อตฺถีติ อตฺถิโก อตฺถีฯ ตทนฺตาจาติ คณสุตฺตํ, อสนฺนิหิเตตฺยนุวตฺตเต, อสนฺนิหิโตปาธิกา อตฺถนฺตา จ อิก อีปฺปจฺจโย ภวตีตฺยตฺโถฯ วณฺณนฺตาอีเยวาติ คณสุตฺตํ, พฺรหฺมานํ เทวานํ วณฺโณติ วา สมาโสฯ หตฺถทนฺเตหิ ชาติยนฺติ คณสุตฺตํฯ

ชาติยนฺติ ปจฺจยวิเสสนํฯ วณฺณโต พฺรหฺมจาริมฺหีติ คณสุตฺตํฯ พฺรหฺมสทฺเทน นิยมวิเสโส วุจฺจติจฺจาห-‘วิชฺเช’จฺจาทิฯ ตสฺมิญฺจนิยมวิเสสจรเณ ติณฺณํ พฺราหฺมณาทีนเมวาธิกาโร, นสุทฺทสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตญฺเจ’จฺจาทิฯ เตวณฺณิโก วณฺณีติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ตีสุ วณฺเณสุ ภโว ตทนฺโตคธตฺตา เตวณฺณิโกติ ภวตฺเถ ณิโกฯ วณฺณสทฺโท พฺราหฺมณาทิวณฺณวจโนฯ ตตฺร พฺรหฺมจาริมฺหิตฺยเนน สุทฺโท พฺยวจฺฉิชฺชเตฯ

อถวา พฺรหฺมนฺติ นิพฺพานํ ตทตฺโถ คนฺโถปิ, ตํ พฺรหฺมํ นิพฺพานํ ธมฺมํ วา เตปิฏกํ จรตีติ พฺรหฺมจารี, ยติฯ ยตโยปิ หิ วณฺณีติ พฺรหฺมจาริโนติ วุจฺจนฺติฯ วณฺณีลิงฺคีติ หิ วุตฺเต ติลิงฺควาติ อตฺโถฯ วณฺณ สทฺโท ปเนตฺถ ยถาวุตฺต พฺรหฺมปริยาโยฯ โปกฺขราทิโต เทเสติ คณสุตฺตํฯ เทโส เจตฺถ ยตฺถ(ตฺถิ โปกฺขราทีนิ โส)ฯ ปทุมคจฺฉ โปกฺขรณีนํ วาจกสฺสาติ อิมินา ปทุมานิ อสฺสํ สนฺตีติ ปทุมินีติ โปกฺขรณีปิ วุจฺจตีติ ทสฺเสติฯ นาวา อตฺถีติ นาวิโก, ยาคเม นาวายิโกฯ สุขทุกฺขา อี, พลา พาหูรุปุพฺพา เจติ จ คณสุตฺตานิฯ

82. มุขา

อิหาปิ ปสชฺเชยฺย มธุ อสฺมิํ ฆเฏ อตฺถีติ เอตฺถาปิ ปโยเค มธุรนฺติ รปฺปจฺจโย ปาปุเณยฺย มธุมฺหิ อภิเธยฺยติ อธิปฺปาโยฯ น คจฺฉนฺตีติ นคาฯ ยชฺชปิ อูสวาจฺจาโท ปหูตาทิวิสยายาตฺถิตาย สมฺภโว, ตถาปิ ญุสาทิวโต ปจฺจย(ตฺถ)ตฺเตน วจนิจฺฉาภาวา ญุสวา ฆโฏจฺจาทิ น สิชฺฌติ ตสฺมา ปหูตาทิวิสยาตฺถิตาสมฺภเวปิ ตํวโต-ตฺถสฺส ปจฺจย(ตฺถ)ตฺเตน ญุสโร เทโสติ วตฺตุ มิจฺฉายํ ปจฺจโย ยถา สิยา อญฺญตฺรมาภวิจฺเจวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห- ‘อิติ’จฺจาทิฯ กุญฺชวาติเอตฺถ กุญฺชสทฺโท ติณลตาทฺยจฺฉาทิตปพฺพเตกเทเส วตฺตเตฯ

87. ปิจฺฉา

ปเรหิ วาจาสทฺทา อาโล วิหิโต นินฺทายํ, เนห ตเถติ โจทนมุพฺภาวยติ ‘นินฺทาย’มิจฺจาทินาฯ

88. สีลา

สีลมสฺส อตฺถิ, เกสา อสฺส สนฺตีติ วิคฺคโหฯ อณฺณา นิจฺจนฺติ นิจฺจวิธฺยุตฺถํ คณสุตฺตํฯ คาณฺฑีราชีหิ สญฺญายนฺติ สญฺญาวิสยนิยมนตฺถํ คณสุตฺตํฯ คณฺฑสฺส คณฺฑมิคสิงฺคสฺส อยํ คาณฺฑี, สา อสฺส อตฺถีติ คาณฺฑีโวฯ

90. สิสฺส

สมสฺส อตฺถีติ สุวามี,สํ สกิยํฯ

91. ลกฺขฺยา

อการาเทโส จ ณสนฺนิโยเคนาติ อิมินา ยตฺถ ณกาโร ตตฺเถวายมการาเทโสติ ทสฺเสติฯ อุปาทานโตติ อิมินา นิสฺสยกรณเมโก สตฺถิโย ญาโยติ ทสฺเสติฯ อนฺตสฺส อวิธานสามตฺถิยาจาติ อิมินา สติปิ ปุพฺพโลเปน ปโยค นิปฺผตฺติยํ อการํ วิธาย ตสฺส โลโป นิรตฺถโกติ ทสฺเสติฯ ลกฺขี สิรี อสฺส อตฺถีติ ลกฺขโณฯ

94. อิมิยา

กปฺโป โยคฺยตา อสฺส อตฺถีติ กปฺปิโย, ชฏา หานภาโค, เสนา อสฺส อตฺถีติ วิคฺคโหฯ

95. โตป

‘โอหาก จาเค’ อิติ สกการสฺส หาธาตุโน ปโยเค โตปฺปจฺจยํ นิเสเธตฺวา‘สตฺถา หียเต สตฺถา หีโน’ติ อุทาหรณํ ทสฺสิตํฯ เตนาห- ‘สกฺกเตจฺจาทิฯ ทสฺเสตุํ ตติยมฺปนุทาหรณนฺติ สมฺพนฺโธฯ จีปฺปจฺจยาวสานานนฺติ ‘‘อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการาจี’’ติ (4-119) วุตฺโต จีปฺปจฺจโย อวสาเน เย สนฺติ วิคฺคโหฯ ชาติยวชฺชิตานนฺติ ‘‘ตพฺพติ ชาติโย’’ติ (4-113) สุตฺเตน ชาติยปฺปจฺจเยน วชฺชิตานํฯ กจฺจายเน ตุ โตอาทีนํ วิภตฺติ สญฺญตฺตา น ตโต ปุน วิภตฺตุปฺปตฺติฯ

96. อิโต

วุตฺติยํ ‘เอตสฺส ฏ เอต’ อิติ อโตอิจฺจตฺร เอตสฺส ฏาเทโส เอตฺโต อิจฺจตฺร เอตอาเทโสติ อตฺโถฯ

97. อภฺยา

นนุ จ กิํ อิมินา สุตฺเตน, ปญฺจมฺยนฺตา ‘‘โต ปญฺจมฺยา’’ติ (4-95) ภวิสฺสติ, อปญฺจมฺยนฺตาตุ ‘‘อาทฺยาทีหี’’ติ (4-98) เนตเทวํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘โต ปญฺจมฺยา’’ติ (4-95) ปกติวิเสสานมปรามาสโต กุโตจิ ปญฺจมฺยนฺตา โหตุ, อปญฺจมฺยนฺตา ปน ‘‘อาทฺยาทีหี’’ติ สุตฺเต สสงฺขฺยสฺสาทิสทฺทสฺส คหเณน ตํสทิสา สสงฺขฺยาเอโวปลกฺขียนฺตีติปิ วิญฺญาเยยฺย ตโต อปญฺจมฺยนฺเตหิ อภฺยาทีหิ โต น สิยาติ อภิโตจฺจาทิ น สิชฺฌตีติ ‘‘อภฺยาทีหี’’ติ สุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

98. อาทฺยา

นนุ จ โตอิจฺเจว สามญฺเญน สุตฺติเต ยโตกุโตจิ ปญฺจมฺยนฺตา วา อปญฺจมฺยนฺตา วา พหุลํ วา โตมฺหิ อิฏฺฐปฺปสิทฺธีติ กิํ อาทฺยาทีหีติ สุตฺเตนาติ สจฺจํ, ตถาปิ วิภาเคน ทสฺสิเต วิภาคโส วิเสสาวสาโย สิยาติ น โทโสติฯ ยนฺติ ปฐมนฺตา โตมฺหิ ยโตฯ

100. กตฺเถ

ปุพฺเพเนวาติ ‘‘สพฺพาทิโต’’ (4-99) จฺจาทินาวฯ เอตสฺสาติ เอตสทฺทสฺส, อิมสฺสาติ อิมสทฺทสฺสฯ

101. ธิ

วาวิธานาติ วิกปฺเปน ธิปฺปจฺจยสฺส วิธานาฯ

102. ยา

ยตฺราติ วุตฺเต ยตฺถาติ อุปฺปลกฺขิตเมว สิยาติ น วุตฺตํฯ เอวมุปริปิฯ

104. กุหิํ

หิญฺจนํ วิธียเต ‘‘หิํ หํ หิญฺจน’’นฺติ (2-5-9) สุตฺเตนฯ หิญฺจิอาทีนนฺติ หิญฺจิทาจิรหจิอาทีนํฯ

105. สพฺเพ

เอตสฺมิํ กาเล เอกทาอิจฺจาทิ ทฏฺฐพฺพํฯ

106. กทา

กุทาสทฺโท จนํสทฺทโยเคว ทิสฺสติ กุทาจนนฺติฯ

107. อชฺช

นิมิตฺตนิมิตฺตีนนฺติ การณการิยานํ, สมาเนติ สาธารเณฯ สมานเมว โพเธติ ‘ตํยเถ’จฺจาทินาฯ เอตฺถ ปน มมฺมตาฬนํ นิมิตฺตํ ปาณ หรณํ นิมิตฺตี, ตสฺสาติ อนชฺชตนสฺสฯ อุปริ ตฺยาทิกณฺเฑ กรหสทฺโท ตุ จิสทฺทสํยุตฺโตว ทิสฺสติ กรหจีติฯ

110. ธาสํ

สงฺขฺยาวาจิโน สทฺทา สงฺขฺยาสทฺเทน คหิตาติ อาห- ‘อตฺเถ’จฺจาทิฯ ปกาโร ทพฺพคุณธิสโยปิ อตฺถิ, ตตฺถ ยทิ โสปิ คยฺเหยฺย ทพฺพ คุณานํ ลิงฺคสงฺขฺยาหิ โยคา ธาปฺปจฺจยนฺต(มฺปิ ตพฺพิสโยเยเวติ) [เจตฺถ (โปตฺถเก] (ปการวาจกลิงฺคสงฺขฺยาหิ โยคา) อลิงฺคมสงฺขฺยญฺจ [ธาปฺปจฺจยนฺตมลิงฺคมสงฺขฺยญฺจ-อิติ กาสิกาวุตฺติปญฺชกายํ] น สิยา, เอวญฺจ สตฺยพฺยยตฺตมภิมตนฺตสฺส น สิยา, ตญฺจิฏฺฐํ, กิริยาวิสเย ตุ ตสฺมิํ คยฺหมาเน เอกธาภุญฺชติ ทฺวิธาภุญฺชติ ทฺวิธาคจฺฉติจฺจาโท โภชน คมนาทิกิริยาย สพฺพถา ลิงฺคสงฺขฺยาหิ โยคาภาวา ยถาวุตฺต โทโส น สิยาติ ปาณินียวุตฺติกาเรน ชยาทิจฺเจน กิริยา วิสโยเยเวตฺถ ปกาโร คหิโตฯ ตมฺปติ อาห- ‘ทพฺเพ’จฺจาทิฯ กสฺมา ปเนวมาหาติ อาห- ‘นวธาทพฺพ’มิจฺจาทิฯ ‘‘นวธา ทพฺพํ, พหุธา คุโณ’’ติ เวเสสิกานํ สงฺเกโตฯ

ตตฺถ ปุถพฺยาโปเตโชวายฺวากาสกาลทิสาตฺตมนานีติ นว ทพฺพานิฯ รูป รส คนฺธ ผสฺส สงฺขฺยาปริมาณ ปุถุตฺตสํโยควิภาค ปรตฺตาปรตฺตพุทฺธิสุขทุกฺเขจฺฉาโทสปยตนา จ คุณา, จสทฺเทน คุรุตฺต ทวตฺตสิเนหสงฺขารธมฺมาธมฺมสทฺทา เจติ จตุพฺพีสติ พหุธา คุโณฯ อตฺราปิ ยถาวุตฺตกาสิกาวุตฺติยา ปญฺจิกากาเรน ชินินฺทพุทฺธินา นวธา ทพฺพํ พหุธา คุโณตฺยตฺราปิ ‘‘กิริยาชฺฌาหริตพฺพา นวธา ทพฺพํ พหุธา คุโณ อุปทิสียติ วิญฺญายติ พฺยาขฺยายเต วิชฺชเตวา’’ติ กิริยาวิสโยเยว ปกาโร ปฏิปาทิโต, ปโยคทสฺสนโต พฺยวจฺเฉชฺชภาวา สพฺพตฺถ กิริเยเวติ วิเสสโนปาทานมยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

นวธา ทพฺพํ พหุธา คุโณติ ปโยคทสฺสนโต ทพฺพคุณวิสยานมฺปการานํ คยฺหุปคตฺตา พฺยวจฺเฉทยิตพฺพานํ ทพฺพคุณวิสยานมฺปการานํ ภาวา สพฺพสฺมิํ ทพฺพคุณวิสเย ชินินฺทพุทฺธินา วุตฺตนเยน กิริยา อตฺเถวาติ กิริยาวิสโยว ปกาโร คยฺหตีติ วุตฺติการ ปญฺชิกาการานํ วิเสสโนปาทานมยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

ตโตเยวาติ ยโต วิเสสโนปาทานมยุตฺตํ ตโตเยว ทฺวีหิจฺจาทิกมาเหติ อตฺโถฯ อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ทฺวิธา กโรตีติ กิริยาปโยเคปิ ปกาโร ทพฺพคุณวิสโย… ทพฺพวิสยสฺส คุณวิสยสฺส วา ทฺวิธาภาวสฺส กรียมานตฺตา, นตุ กิริยาวิสโย… ทฺวิธาภาวสฺส กรณกิริยาวิสยสฺเสตฺถ วตฺตุมนิจฺฉิตตฺตาฯ ตโตเยว กิริยาปกาโรปาทาเน [ปกาโรติสยเน (โปตฺถเก)] อตฺร ธาปฺปจฺจยนฺตปฺปโยโค น สิยาติ วิญฺญาเปตุํ ‘ทฺวีหิ’จฺจาทิกมาเห’’ติ เตนาห‘อตฺเร’จฺจาทิฯ

ทพฺพคุณวิสเย ปกาเร คยฺหมาเน โยยํ โทโส สมฺภาวิโต ปเรหิ, ตํ ทานิ นิรากตฺตุมาห ‘สติปิเจ’จฺจาทิฯ สภาวโต อลิงฺคมสงฺขฺยญฺจาติ สมฺพนฺโธ, สงฺขฺยนฺตราปาทเน คมฺยมาเน ธาปฺปจฺจโย วิหิโต ปาณินิเยหิ, ตทาห- ‘ทพฺพสฺเส’จฺจาทิ สงฺขฺยานฺตราปาทเนปีติ ปุพฺพํ ยา ววตฺถิตา สงฺขฺยา, ตโต- ญฺญํ สงฺขฺยานฺตรํ ตสฺสาปาทนํ กรณํ สงฺขฺยนฺตราปาทนํ, ตสฺมิมฺปีติ อตฺโถฯ

113. ตพฺพ

โส ปกาโร อสฺสาติ ตพฺพา, ตสทฺเทน ปการสฺส ปรามฏฺฐตฺตา ตพฺพตีเตตฺถ ปการวตีติ อตฺโถ วุตฺโตติ อาห- ‘ตสทฺเทเน’จฺจาทิฯ ปการวตีติ ปการวติ อตฺเถฯ มุทุปฺปการวา มุทุชาติโยฯ

115. กติ

กิํ สงฺขฺยานมฺปริมาณเมสนฺติ อตฺเถ ‘‘กิมฺหา รติ รีวรีวตก ริตฺตกา’’ติ (4-44) สุตฺเตน รติปฺปจฺจยํ วิธาย กตีติ สิทฺธตฺตา วุตฺตํ- ‘สงฺขฺยาปริมาณวิสเย สาธิตตฺตา’ติ, กติ จ โส สงฺขฺยา ปริมาณวิสยตฺตา สงฺขฺยา เจติ กติสงฺขฺยา, ตายฯ

116. พหุ

ปจฺจาสตฺตีติ สมฺพนฺธิมฺหิ เอกมฺหิ ทสฺสิเต ทฺวิฏฺฐตฺตา สมฺพนฺธสฺส ปโร สมฺพนฺธี วิญฺญายมาโน ปโรว วิญฺญายติ ยุตฺติโตติ ‘สมฺพนฺธโตวา’ติ วุตฺตํฯ

117. สกิํ

นิปาตนสฺสาติ สกินฺติ นิปาตนสฺสฯ

118. โส

ขณฺฑํ ขณฺฑํ ขณฺฑโส, ปุถุ ปกาโร ปุถุโสฯ

119. อภู

นนุ จ อภวนนฺนาม สพฺพถา อนุปฺปตฺติยา วา อวตฺถนฺตเรน วา, ตถา สตฺยภูตสทฺโท-นุปฺปนฺนมตฺตวจโนปีติ กถมภูตสทฺโท-วตฺถนฺตเร นาภูเต วุตฺโตจฺจาห- ‘อภูตสฺสิ’จฺจาทิฯ กถมวตฺถาว ตสทฺเทน ปรามสียตีติ เจ อภูตสทฺโท ยทฺยนุปฺปนฺนวาจี สิยา, ตทา ตสทฺทปฺป โยโคเยว น สิยา… ตสทฺเทนาภูตสฺเสว คหณโต, อภูตภาเวจฺจาทินา สุตฺติตํ สิยา, เตน ตสทฺทปฺปโยคสามตฺถิยา อวตฺถาว ตสทฺเทน ปรามสียติ, ตปฺปรามฏฺฐญฺจาวตฺถนฺตรมภูต สทฺโท อเปกฺขเต, เตนาห- ‘ตพฺภาเวติวจนา’อิจฺจาทิฯ ภวนํ ภาโว ตาย อวตฺถนฺตเร ภาโว ตพฺภาโว ตสฺมิํฯ เตนาห ‘อภูตสฺเส’จฺจาทิฯ ภาเวติ วิสยสตฺตมี, สํสตฺตมี วาติ อาห- ‘วิสเย คมฺมมาเน วา’ติฯ กุณฺฑลตฺเตนาติ กุณฺฑลสภาเวนฯ

120. ทิสฺส

ทิสฺสนฺตีติ วุตฺเต ปโยเค ทิสฺสนฺตีติ อยมตฺโถ วิญฺญายตีติ อาห ‘ทิสิ’จฺจาทิ, อิทํ สุตฺตํ วิชฺฌงฺค ปริภาสา ภวตีติ เสโสฯ ‘‘โณวา-ปจฺเจ’’ติอาทินา (4-1) สุตฺเตน วุตฺเตสฺวเนกวิเธสุ อตฺเถสุ ปริ สมนฺตโต ภาสตีติ ปริภาสา, วิธิโน ปจฺจยสฺส องฺคภูตา ปริภาสา วิชฺฌงฺคปริภาสาฯ วิธิเยวาติ สุตฺตมิทนฺติ สมฺพนฺโธฯ วกฺขมานสุตฺตทฺวยนฺติ ‘‘อญฺญสฺมิํ สกตฺเถ’’ติ สุตฺตทฺวยํฯ

125. สํโย

อนฺตรสทฺโท-เนกตฺโถปีหานฺตราฬวาจี มชฺฌวาจี คยฺหติ, น วิชฺชเตนฺตรเมสนฺติ อนฺตราฬมตฺตปฏิเสเธปโยชนํ นตฺถีติ กตฺวานฺตรา ฬฏฺฐสฺสาภาวานฺตราฬํ นตฺถีตฺยุปจรียติ, เอวญฺหิ โลเก ปยุชฺชเต ‘อนนฺตรา อิเม คามา อนนฺตรา อิเม ปาสาทา’ติ อนฺตราฬคตสฺส ญฺญสฺส คามสฺสญฺญสฺส ปาสาทสฺส วาภาวา ตถา พฺยปทิสียเต, ตเถวมิหาปฺยนฺตราฬคตสฺสญฺญสฺส พฺยญฺชนสฺสาภาวา อนนฺตรา อิตฺยุจฺจนฺเต, อถวานฺตรสทฺโท พฺยวธานวาจี พฺยวธานาภาวโต-นนฺตรา อิติ วุจฺจนฺเตฯ อนฺตรํ กโรตีติ วา ขาทิอิปฺปจฺจยํ [ณิปฺปจฺจยํ (โปตฺถเก)] วิธาย อนฺตรายติ พฺยวธานํ กโรตีติ กตฺตริ อปฺปจฺจยํ วิธาย อนฺตโร พฺยวธายโก นตฺเถเตสนฺติ อนนฺตราฯ ยถา ‘รุกฺขา วนนฺเต’ตฺถ รุกฺขา สมุทิตาเวกวนพฺยปเทสํ ลภนฺเต, ตถาตฺราปิ พฺยญฺชนา สมุทิตาเวเต สํโยคพฺยปเทสโคจรตฺตํ ปฏิปชฺชนฺเตฯ

สํโยโคติ หิ สมุทายปฺปธาโน นิทฺเทโส พฺยญฺชนาตฺยวยวปฺปธาโน, ตสฺมา พฺยญฺชนาติ พหุวจเนน สํโยโคติ เอกวจนนิทฺเทโส ฆฏเต, นนุ จ วณฺณานมุจฺจาริตปฺปธํสิตฺตา โยคปชฺชมฏฺฐิตมานานํ น สมฺภวติ สมุทายตฺตนฺติ สมุทายตฺตมยุตฺตนฺติ นายุตฺตํ, ตถาหิ อุตฺตรุตฺตรคฺคาหินิ พุทฺธิ ปุพฺพปรีภูเต พฺยญฺชนาวยเว สมุทายรูเปน สงฺกปฺเปนฺตี สมุทายโวหารมฺปวตฺตยีติฯ

ณานุพนฺเธติ ทิติสทฺทสฺส สํโยคาวิสยตฺตา เทจฺโจติ ‘สรานมาทิสฺสา’ติ วิสโย, อุฬุมฺปสทฺทสฺส สํโยควิสยตฺตา โอฬุมฺปิโกติ เอตสฺส วิสโยติ ตตฺถ ราฆโว เวนเตยฺโย เมนิโก เทจฺโจ โทสคฺคานฺติ รูปานิฯ อิธ ตุ โอฬุมฺปิโก โกณฺฑญฺโญติ ยุชฺชนฺติฯ เตเนว จ ตตฺถ ปญฺจิกา เอตฺถ, เอตฺถ จ ปญฺจิกา ตตฺถ อุปเนตพฺพาติฯ

127. โกส

โกสชฺชนฺติ เอตฺถ ตสฺส ชตฺตญฺจ นิปาตนา, อชฺชวนฺติ เอตฺถฺห ‘‘อุวณฺณสฺสา วว สเร’’ติ (4-129)ฯ

135. โชวุ

ยการสฺส ทฺวิตฺเต เชยฺโยฯ

137. กณ

อติสเยน อปฺโป, อติสเยน ยุวาติ วิคฺคโหฯ

139. เฑส

สติสฺสาติ วุตฺเต สติสทฺโท วิญฺญายติ สตฺยนฺเตปิ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเตสตฺยนฺโต กถํ วิญฺญายติจฺจาสงฺกิย ‘‘สงฺขฺยาย สจฺจุตีสาเส’’จฺจาทินา (4-50) สตฺยนฺตาทีหิ โฑ วิหิโต, ตสฺมิญฺจ เฑตินิมิตฺเตโนปาทินฺเน ตทุปาทานสามตฺถิยาสตฺยนฺโตว วิญฺญายตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เฑติ นิมิตฺโตปาทานา’ติอาทิฯ

142. อธา

ธาตุโต อญฺโญ สทฺโท อธาตุ ตสฺสฯ ปญฺจิกายมฺปน ปกติปิ สทฺโทเยวาติ ธาตุโตอิจฺจาทินา อธาตุสทฺทสฺส อตฺถมตฺตํ วุตฺตํฯ

ตสฺสาติ อธาตุปฺปกติยา, อธาตุสทฺทสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ เตนจาติ กกาเรน จ, ตสฺมาติ เตน การเณนฯ ปุพฺพคฺคหณมนฺตเรนาติปาณินินา อิการาเทสวิธายเก อิมสฺมิํเยว สุตฺเตกการโต ปุพฺพสฺส อิการาเทสวิธานตฺถํ ปุพฺพคฺคหณํ กตํ, ตํ ปุพฺพสฺสาติวจนํ วินาติ อตฺโถฯ สเจติอาทินา กถยตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (1-33) รสฺโส วุตฺโต, อสฺสาติ ชาตินิทฺเทเส ตุ อาการสฺสจิกาโร ภวตฺเยว, สิยา เอตนฺติ พหุปริพฺพาชกาติ เอตํ รูปํ โหติฯ สฺยาทฺยตฺร พฺยวหิโต… กการโต ปุพฺเพ สฺยาทิ, น สฺยาทิ กการา ปโรติฯ

นนุ จ อสฺยาทิโตติ เอตฺถ ปสชฺชปฺปฏิเสโธ นญ กสฺมา คหิโต, น ปริยุโทโสติ อาสงฺกิย ปริยุทาเสสฺมิํ คหิเต สติ โทสํ วตฺตุมารภเต ‘ปริยุทาเส’อิจฺจาทินาฯ สฺยาทิโตติ สฺยาทฺยนฺตโต ปริพฺพาชกสทฺทโตฯ ปริพฺพาชกสทฺโทหิ สฺยาทฺยนฺโต วากฺเย สฺยาทฺยนฺตตฺตา, เตเนว วกฺขติ- ‘ปริพฺพาชกสทฺทโต เอตฺถ สฺยาทฺยุปฺปตฺตี’ติฯ อสฺยาทิสฺมา ปโรติ กตฺวา พหุปริพฺพาชกสทฺทโต น สฺยาทฺยุปฺปตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

ตโตจาติ พหุปริพฺพาชกสทฺทโต จฯ ปสชฺชปฺปฏิเสเธน นญสทฺเทน อญฺญปทตฺถสมาเสปิ สิยาว โทโสติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘อวิชฺชมาโนสฺยาทิ’จฺจาทิฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

จตุตฺถกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจมกณฺฑ

1. ติช

ขมาวีมํสาสูติ ปกติวิเสสนเมว กถมิจฺฉิตนฺติ อาห- ‘สมฺพนฺธสฺสิ’จฺจาทิ, ปทานมญฺญมญฺญสมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตฺตาติ อตฺโถ, ปกติ วิเสสนนฺติ ติชมาห สทฺทานํ วิเสสนํ, กิมฺปน ปกติวิเสสเน ผล มิจฺจาห- ‘ปกติวิเสสโนปาทาน’มิจฺจาทิฯ ยชฺชตฺร ‘ขมาวีมํสาสู’ติ ปกติวิเสสนํ, กสฺมิํ อตฺเถ จรติ ขสา วิธียนฺติจฺจาห- ‘อตฺถนฺตรสฺสา นิทฺเทสา’อิจฺจาทิฯ อตฺถนฺตรสฺสาติ นิสานาทิอตฺถนฺตรสฺสฯ ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธว พลวา’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติ ‘สุตานุมิตาน’มิจฺจาทินาฯ เตเนวาติ กิริยารูปาสุ ขมาวีมํสุ ขสานํ วีธาเนเนว, สกตฺเถ วิธาเนเนติ วุตฺตํ โหติฯ ติติกฺขกิริยตฺตาติ อิมินา ปเรสํ วิย ขาทฺยนฺตานํ ธาตุสญฺญาวิธาน มนตฺถกนฺติ ทสฺเสติฯ

ติติกฺขา ขมา, ติติกฺขติ ขมติ, วีมํสา อุปปริกฺขา, วีมํสติ อุปปริกฺขตีติ อตฺโถฯ สุตฺเต ติชอิติ นิทฺเทสา ภูวาทิกสฺส คหณํฯ นิจฺจณฺยนฺตสฺส จุราทิกสฺส หิ ตาทิเส ปโยชเน สติ พหุลํ วิธียมาเนปิ นิจฺจตฺตมตฺตโน นาติวตฺตติฯ อถวา จุราทิมาเนนาพฺยภิจารินา สาหจริยา ติโชปิ จุราทิโกว, ตํ ยถา ‘คาวสฺส ทุติเยนาตฺโถ’ติฯ วุตฺเตโคเยโวปาทียเต, นาสฺโส, น คทฺรโภฯ กทาจิ ปน อสฺสาทิโนปิ ทุติยสฺส คหณํ สิยา อตฺถปฺปกรณา ทิปฺปภาวโตฯ

นนุ จ วีมํสายํ สปฺปจฺจยวิธาน มนุปปนฺนมิตเรตรนิสฺสยโทส ทุฏฺฐตฺตา, ตถาหิ สิทฺเธ วีมํสาสทฺเท สปฺปจฺจโย อุปฺปชฺชเต, สติ จ ตสฺมิํ วีมํสาติ รูปํ สมฺปชฺชตีติ อิตเรตรนิสฺสโย, อิตเรตร นิสฺสยานิ จ การิยานี โนปกปฺปนฺตีติ เตนาห- ‘อนุวาทรูปาน’มิจฺจาทิฯ อนาทิกาลสํสิทฺธสทฺทานุวาโต นตฺถิ อิตเรตรนิสฺสโย โทโสติ ภาโวฯ ปโยชกพฺยาปารณิปฺปจฺจยาภาเว เตชเตติ รูปํฯ

2. กิตา

ปุพฺเพวิย ปกติวิเสสนาทีตฺยเนน ‘‘สมฺพนฺธสฺส ปุริสายตฺตตฺตา ‘ติกิจฺฉาสํสเยสู’ติ ปกติวิเสสนนฺติ อาห- ‘ติกิจฺฉาย’มิจฺจาทิ’ตฺยาทิกํ สพฺพํ ยถาโยคเมตฺถาปิ วตฺตพฺพนฺตฺยติทิสติฯ วิสฺสตฺโถติ วิสทฺทสฺส อตฺโถฯ อถ กิมิตฺถํ ฉปฺปจฺจยนฺตสฺเสว ทฺวิโธทาหรณนฺตฺยาสงฺกิยาห- ‘อตฺถเภทา ทฺวิโธทาหรณ’นฺติฯ นิเกโต นิวาโส, สงฺเกโต ลกฺขณํฯ

3. นินฺทา

นินฺท=ครหายํ ตโต ‘‘อิตฺถิยมณตฺติกยกฺยา เจ’’ติ (5-49) อปฺปจฺจเย ตโต ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ (3-26) อาปฺปจฺจเย รูปํฯ พนฺธตีติ พธโกฯ

4. ตุํสฺมา

ตุํสฺมาตีห ปจฺจยคฺคหณมาจิกฺขติ ‘ตุํตาเย’จฺจาทินาฯ ตโต เจติ ยโต ตุํสฺมาติ ปจฺจยสฺเสว คหณํ ยโต จ วิเสสน นิทฺเทโส, ตโตติ อตฺโถฯ ปจฺจยคฺคหเณ ตทาทิคฺคหณํ วิญฺญายเต… ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’’นฺติ ญายโตฯ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตทนฺตคฺคหณํ… ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (1-13) วจนาภิ มนสิ นิธายาห- ‘ยโต กิริยตฺถา’อิจฺจาทิฯ โส กิริยตฺโถ อาทิ ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทาทิ โส ปจฺจโยนฺเต ตสฺส (โส ตทนฺโต)ฯ ตทาทิตทนฺตสมุทายวิเสสสฺส คหณํ, (นตุ) ตทนฺตมตฺตสฺเส ตฺยตฺโถ ฯ นนุ จ ตุํสฺมาอิติ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเต ภวตุ ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺเส’’ติ ตทนฺตคฺคหณํ ปจฺจยคฺคหเณ ตุ กถํ ตทาทิโน คหณํ วจนาภาวโตจฺจาห- ‘ตทวินาภาวิตฺตา’ติฯ ยโต วิหิโต เตน วินา น ภวติ สีเลเนติ ตทวินาภาวี ตสฺส ภาโว ตสฺมาฯ อิมาย ยุตฺติยา วิญฺญายเต-ตฺโถ, ยมาขฺยายเต ‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’นฺติฯ ภวตฺเววํ ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณํ, ตโต กิปฺผลํตฺยาห- ‘เตเน’จฺจาทิฯ

สปาทิโตติ ปาทิสหิตโตฯ ข ฉ สุปฺปตฺตาภาวาติ ข ฉ สานํ อุปฺปตฺติยา อภาวาฯ วุตฺตปฺปการสฺเสว ตุํปฺปจฺจยนฺตสฺส ปกติภาเวน คหณา สปาทิโต ข ฉ สานมนุปฺปตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ วิปุพฺพา ‘ชิ-ชเย’อิจฺจสฺมา ตุํปจฺจยนฺตา ‘วิเชตุมิจฺฉตี’ติ อตฺเถ ‘‘ตุํสฺมา’’อิจฺจาทินา(โส), ตุํสฺสจ โลโป, เนมิตฺติเก เอกาเร นิวตฺเต ‘ชิส ชิส อิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยญฺชนโลโป ‘‘ชิหรานํ คี’’ติ (5-102) คีฯ ชิคีสปฺปกติโต ‘‘ภูเต อีอูํ’’อิจฺจาทินา (6-4) อีฯ ตสฺมิํ อญฯ ‘‘อา อี อู มฺหา สฺสา สฺสมฺหานํ วา’’ติ (6-33) อีสฺส รสฺเส พฺยชิคีสิฯ ยทิ ตุ สปาทิโต สสฺส อุปฺปตฺติ สิยา, ตทา พฺยชิคีสีติ เอตฺถ ทฺวิพฺพจนํ กรียมานํ สปฺปจฺจยนฺตสฺส ปฐมสฺเสกสฺสรสฺส ทฺวิพฺพจนํ ภวตีติ ‘‘ข ฉ สาน’’มิจฺจาทินา (5-69) วิชิย อิติ สมุทาเย อาทิภูตสฺส วิสทฺทสฺส สิยา อีมฺหิ จ วิหิเต สปาทิโน ปกติภาโวติ วิสทฺท ปุพฺเพ อญาคโม สิยา, ตโต จ อวิวิชิสีติ อนิฏฺฐมฺปสชฺเชยฺยฯ

ตุํสฺมา อิจฺฉายนฺติ จ ปกติปฺปจฺจยตฺถานมุปทิฏฺฐตฺตา เตน สภาว ลิงฺเคน ข ฉ สปฺปจฺจยา ตทนฺโต จ อนุมิโต น ปน ตุํ, ตุมิห สุโตติ อาห- ‘น ตทนฺโต, นาปิ ฉ ฉสา’ติฯ ชิฆจฺฉาอิจฺจตฺร ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ฆสฺส ‘‘จตุตฺถ ทุติยานํ ตติยปฐมา’’ติ (5-78) โคฯ ตสฺส ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ (5-79) โชฯ ปาณินินาปีห สปฺปจฺจย วิธายเก สุตฺเต วากฺยมฺปิ ยถา สิยาติ วาวจนํ กตํ, ตทยุตฺตนฺติ นิรากตฺตุมาห- ‘วากฺยมฺปิ’จฺจาทิฯ

ปกตฺยาทิตฺยตฺร อาทิ สทฺเทน อตฺถวิเสโส คเหตพฺโพ, ปกติ วิเสโส ตุมนฺโต, อิจฺฉตฺโถ-ตฺถวิเสโส ฯ อิทํ ลกฺขณนฺติ ‘‘ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต’’อิติ อิทํ ลกฺขณํฯ นิโยคโตติ นิยเมนฯ อาสงฺกายมุปสงฺขฺยาน’’นฺติ (3-1-7) วากฺยกาเรน วุตฺตํ นิรากตฺตุมาห- ‘อาสงฺกาย’มิจฺจาทิฯ

อเจตนตฺตา กูลสฺส อิจฺฉายาสมฺภโวติ ‘กูลปฺปติตุมิจฺฉตี’ติ วากฺยเมเวจฺฉาปกาสนมสิทฺธํ, เตนาสิทฺเธน วากฺเยนาสิทฺธานํ ข ฉ สานํ สาธนํ อสิทฺเธนาสิทฺธสาธนํฯ อิจฺฉาวจนิจฺฉาติ อิจฺฉาย วตฺตุมิจฺฉาฯ อิจฺฉายปวตฺติโต อุปลทฺธีติ อิจฺฉาย อุปลทฺธิ อุปาลมฺโพ ปริชานนํ ปวตฺติโตติ อตฺโถฯ เจตนาวติจาติ วุตฺตํ ตสฺมา เจตนาวติ ปวตฺติโต อุปลทฺธิํ ทสฺเสตฺวา ตทปเทเส นาเจตเนปิ ทสฺเสตุํ ‘โยเปสา’ติอาทิมาหฯ เทวทตฺเต รชฺชุ ขีลาทิปาณินา อุยฺโยโค, กูเล มตฺติกาวิกีรณาทิฯ รชฺชุ คุโณฯ ขีโล [กีล (ปญฺจิกา)] สํกฺวาทิฯ

ปุโล ติณาทีนํ สงฺฆาโตฯ สา สุนโข มิมริสตีติ มร=ปาณจาเค’อิจฺฉายํ ตุมนฺตา โสฯ ‘‘ญิ พฺยญฺชนสฺเส’’ติ (5-170) ญิฯ ทฺวิตฺเต ปุพฺพโต-ญฺญสฺส โลโป ‘‘ข ฉ เสสฺวี’’ติ (5-76) ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺสาสฺส อิมิมริสติฯ ตถา ปิปติสตีติ ‘ปตปถ=คเมน’ อิจฺจสฺสฯ สา มิมริสตีติ สติปิ สเจตนตฺเต วิสตฺตชีวิตสฺส สุนขสฺส มรณิจฺฉา สมฺภวตีติ ปฏิปาทิตํฯ ‘‘อิจฺฉาสนฺตา ปฏิเสโธ วตฺตพฺโพ’’ติ (3-1-7) ปาณินียวาตฺติกกาเรน วุตฺตํ, ตนฺนิรากตฺตุมาห- ‘พุภุกฺขิตุ’มิจฺจาทิฯ ชาติปทตฺถนิสฺสเยน นิวุตฺติมฺปฏิปาทยมาห- ‘ชาติปทตฺเถ’จฺจาทิฯ อิตโร อิจฺฉตฺโถฯ

5. อีโย

กรียติ สมฺพนฺธียตีติ กมฺมํฯ ตญฺจ นาม ชาติ คุณกิริยาทพฺพ สมฺพนฺธโต ปญฺจธา ภวติฯ ตตฺถ นามกมฺมํ’ ฑิตฺโถ ฑวิตฺโถติ นาเมน ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธาฯ ชาติกมฺมํ โคอสฺโสติ โคตฺตาทิชาติยา ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธาฯ คุณกมฺมํ สุกฺโกนีโลติ สุกฺกาทินา คุเณน ทพฺพสฺส สมฺพนฺธาฯ กิริยากมฺมํ ปาจโก ปายโกติ ปาจกาทิกิริยาย ทพฺพสฺส สมฺพนฺธาฯ ทพฺพกมฺมํ ทณฺฑีวิสาณีติ ทณฺฑาทินา ทพฺเพน ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธาฯ เอวํ กมฺมสฺส ปญฺจปฺปการสมฺภเวปิจฺฉายมตฺเถ อียสฺส วิธานโต อิจฺฉาสมฺพนฺธิเยว กมฺมํ คยฺหตีติ กิริยากมฺมเมวาตฺร คยฺหเต อมุกเมวตฺถมุปทสฺเสนฺโต อาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ อยญฺจ นิปาต สมุทาโย วิเสสาภิธานนิมิตฺตาสฺยุปคเม วตฺตเตฯ

ตถาปีติโลกวุตฺติรยํวิเสสาภิธานารมฺเภฯ ตํสมฺพนฺธิเยวาติ อิจฺฉาสมฺพนฺธิเอวฯ อตฺตโนปุตฺตมิจฺฉตีตฺยาทิวจนิจฺฉายมตฺตสมฺพนฺธินิปุตฺตาโท อตฺตโนตฺยนุวตฺติยสุตฺตนฺตเรนปจฺจโยวิธียเตปาณินินา, เอตฺถ ตฺว(ตฺต)คฺคหณมนฺตเรนาตฺต สมฺพนฺธินฺเยว ปุตฺตาโท กถํ วิญฺญายเต วิเสสวจนาภาเว หิ ปรสมฺพนฺธินฺยปิ ปปฺโปตีตีมํโจทฺยมุพฺภาวย มาห- ‘อตฺตสมฺพนฺธินิ’จฺจาทิฯ อียสฺส ปรสมฺพนฺธินฺยปิ ปสงฺโคติ สมฺพนฺโธฯ กุโตจาห-อียสฺสาอิติธานา’ติฯ อตฺถคฺคหณสฺสาวจเน อียสฺสานภิธานาติ ภาโวฯ

อปฺปตฺติยาติ กรเณ เหตุมฺหิ วา ตติยาฯ เอตฺถาติ อตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีเตตฺถาปิฯ น อิฏฺโฐติ อียปฺปจฺจโย นาภิมโตฯ เนเวตฺถ ภวิตพฺพนฺติ วทโต-ธิปฺปายามาห ‘สาเปกฺขตฺต เยเวติ ภาโว’ติฯ ยทิ อตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีติ วตฺตุมิจฺฉายํ สาเปกฺเขตฺเตปิ สิยา, ตทายมนิฏฺฐปฺปสงฺโคติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยทิเจตฺถ’อิจฺจาทิฯ

อนิฏฺฐปฺปสงฺคสฺส สรูปมาห- ‘อตฺตโน ปุตฺตียตีติ สิยา’ติฯ อุปฺปชฺชมาเนน อีเยเนว อตฺตตฺถสฺสาภิหิตตฺตา อตฺตสทฺทสฺสาปฺปโยโคติ เจตมฺปิ น สงฺคตนฺติ ปฏิปาทยมาห ‘น จ สกฺกา’ติอาทิฯ กสฺมาเทวํ วตฺตุํ น สกฺกาติ อาห- ‘ปกติ’จฺจาทิฯ อปูปาทิกาย ปกติยา สมานตฺถสฺเสว วิเสสนสฺส วุตฺติปเท อนฺโตภาว ทสฺสนาติ อตฺโถฯ กฺวปเนวํ ทิฏฺฐนฺตฺยาห- ‘ตํยเถ’จฺจาทิฯ ‘‘ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ’’ติ (4-27) ณิเก อาปูปิโกฯ นตุ ภินฺนตฺถสฺสาติ พฺยติเรกํ ทสฺเสตฺวา ตํ ทิฏฺฐนฺเตน สาเธตุมาห- ‘เทวทตฺตสฺสิ’จฺจาทิฯ การณมาห- ‘สามฺยนฺตเร’จฺจาทิฯ

เทวทตฺตสฺส ธุรุโน กุลนฺติ สามฺยนฺตรพฺยวจฺเฉทาย เทวทตฺตสทฺทสฺโส ปาทานโต คุรุกุลนฺติ วุตฺติปเทน เทวทตฺตตฺถสฺสานฺโต ภาโวติ อตฺโถฯ ตเมตฺโถปิ สมานนฺตูปทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตเถหาปิ’จฺจาทิฯ อถาตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีตฺเยตสฺมิํ วากฺเย ปทสฺสานฺวาขฺยานโต อตฺตสทฺทสฺสาปฺผโยโค กินฺน สิยาติ ทสฺเสตุมาห- ‘นจาปิ’จฺจาทิฯ

ปทสฺสาติ ปุตฺตียาทิโน ปทสฺสฯ นจาปิ อปฺปโยโคติ สมฺพนฺโธฯ การณมาห- ‘อียนฺตสฺสา’ติอาทิฯ อียนฺโต ปุตฺตียาทิ, นิโยคโต น ปปฺโปตีติ สมฺพนฺโธฯ ตพฺพาจีสทฺทปฺปโยคนฺติ อญฺญวาจีสทฺทโยคํฯ สุตคฺคหณนฺติ อสุตตฺตาติ วุตฺตสุตคฺคหณํฯ อตฺถปฺปกรณาทฺยุปลกฺขณนฺตฺยเนน อตฺถโต ปกรณาทิโตปิ ปุตฺตสฺสตฺต นิยตา คมฺยเต, สุตสทฺทสฺส ตุ คหณมุปลกฺขณตฺถนฺติ วทติฯ

นนุ จ สุตฺเต กมฺมาติ วุตฺตตฺตา กมฺมสมุทายโตปีโย สิยา ตฺยาสงฺกิเยว (มภา)วํ สาธยมาห- ‘กมฺมา’ติอาทิฯ วตฺตุํ อิฏฺฐา เอกสขฺยา ยสฺส กมฺมสามญฺญสฺส ตํ ตถาวุตฺตํฯ วตฺตุมิฏฺเฐก สงฺขฺยสฺส คหณมาห- ‘กมฺมสมุทายโต’ติฯ กิมฺปนาวยวโต น สิยา’ มหนฺตมฺปุตฺตมิจฺฉตี’จฺจตฺร ปุตฺตมิจฺจโตจฺจาสงฺกิยาห ‘อวยวโตปิ สาเปกฺขตฺตาเยวา’ติฯ น ภตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวญฺจรหิ อิทมฺปิ น สิชฺฌตีติ โจเทนฺโต อาห ‘จรหิ’จฺจาทิฯ มหา จายํ ปุตฺโตเจติ มหาปุตฺตมิจฺฉตีติ ยเทวํ กรียติ ตทายมฺปโยโคติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ภวิตพฺพเมเว’จฺจาทิฯ

6. อุปมา

อุปมียเต ปริจฺฉิชฺชติ สาธียตีตฺยตฺโถฯ กีทิสนฺตมุปมานมิจฺจาห- ‘ปสิทฺธสาธมฺยา’อิจฺจาทิฯ ปสิทฺโธ ควาทิ, ตสฺส สาธมฺยา สมาน รูปตาย ยมฺปสิทฺธสฺส ควยาทิโน สาธิยสฺส สาธนํ ตมุปมานนฺตฺยตฺโถฯ สมาโน ธมฺโม-สฺเสติ สธมฺโม, ควาทิเยวฯ ตสฺส ภาโว สาธมฺยํฯ สาธฺยเต อุปมียเต-เนเนติ สาธนมุปมานํ ควาทิฯ สาธุเต อุปมียเตติ สาธิโย, ควยาทิฯ ตสฺส สาธนํ สาธิยสาธนํฯ

ปุตฺตมิวาจรตีติ เอตฺถ ‘อาวสถมาวสติ’จฺจาโท วิย อาธารตฺถสฺส วิญฺญายมานตฺตา ปุตฺเต วิย มาณวเก มธุรนฺนปานทานาทิกมาจรณํ กโรติจฺเจวมตฺถสมฺภเวน ทฺวินฺนมฺปิ อุปมาโนปเมยฺยภาโวตฺยวคมยิตุมาห- ‘ปุตฺเต’อิจฺจาทิฯ ปสิทฺเธน สาธนภาเวนุปมานภูเต ปุตฺเต อาจรณมฺปิ ปสิทฺธนฺติ อาห- ‘ตมฺปสิทฺธ’นฺติฯ ตทาจรเณน เตน อาจรเณน ปุตฺตมาณวกวิสยมาจรณํ วา ปุตฺตมาณวก สทฺเทนุปจารโต คเหตฺวา วิสยีวเสน วิสยภาวโวหาโรติปิ ยุชฺชติฯ วากฺยตฺโถ ปเนตสฺมิํ ปกฺเข ‘ปุตฺตมิว ปุตฺตวิสย มาณวกมิว อาจรติ มาณวกวิสยมาจรณํ กโรตี’ติ, วุตฺติยนฺตุ ยถาวุตฺตมตฺถทฺวยํ ยถาโยคํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํฯ

นนุ จ ยชฺชตฺโรปมาโนปเมยฺยภาโว วุตฺติยํ อีเยเนว โชติโตติ อิวสทฺโท นิวตฺตเต, ตโทปมาโนปเมยฺยภาโว ปุตฺต สทฺเทว วตฺตเต, ตํ กถมุปเมยฺยวจนสฺส มาณวกสทฺทสฺส วุตฺตตฺถสฺส ปโยโค ยุตฺโตจฺจาสงฺกิยาห- ‘อุปมานวจนโต’จฺจาทิฯ

ตพฺพิสิฏฺฐาจรเณติ เตโนปมาเนน วิสิฏฺเฐ อาจรเณฯ อุปมาโนปเมยฺยภาวสฺสานิวตฺตตฺตาติ เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘อุปมาน วิสิฏฺฐาจรเณ อุปมานวจนโต อียสฺส วิธาเน โนปเมยฺยวจนมนฺตเรโนปมานวจนสฺส ปวตฺตีติ อุปมาโนปเมยฺยภาวสฺสานิวตฺตี’’ติฯ อญฺญถาติ ยทฺยุปมาโนปเมยฺยภาวสฺส อีเยเนว โชติตตฺตา ตทนฺตสฺสุปเมยฺเย วุตฺติ สิยาตฺยตฺโถฯ ปพฺพตายตีติ ‘‘กตฺตุตาโย’’ติ (5-8) อาโยฯ อุปเมยฺยสฺสานิวตฺตตฺตา อุปเมยฺย กตฺตุสามญฺเญ ติปฺปจฺจโยฯ

7. อาธา

ยถานนฺตรสุตฺเต อุปมาเน อุปเมยฺยสฺส มาณวกสฺส ปโยโค อุปปนฺโน, ตถาตฺราปิ ‘ปาสาเท กุฏิย’นฺติ โจปเมยฺยสฺสปโยโคติ อติทิสนฺโต อาห- ‘เหฏฺฐาวิเย’จฺจาทิฯ อุปมาเน อุปเมยฺยสฺสานนฺโตภาวาติ อตฺโถฯ นนุ กิมตฺถมิทมุจฺจเต ยวตาโย ปาสาเท อิวาจรติ โส ปาสาทมิวาจรตีติปิ วตฺตุํ สกฺกาติ นาตฺถเภโท-ญฺญตฺร วจนิจฺฉาเภทาติ ปุพฺเพเนเวตฺถาปิ อีโย สิทฺโธ, ตโต นาตฺโถ-เนน วจเนเน จฺจาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ

8. กตฺตุ

เอตฺถ กตฺตุโตอิติ วจนา กมฺมาติ นิวตฺตเต, อายคฺคหณา อีโยฯ กทา ปน กตฺตุวิเสโส-วสียติจฺจาห-‘ยตฺถฺยาทิสทฺทสมานาธิกรณตฺเต’ติอาทิฯ ปพฺพตายติ หตฺถิจฺเจวมาทินา หตฺถฺยาทิ สทฺเทน สมานาธิกรณตฺเต สตีติ อตฺโถฯ

9. ฌตฺเถ

โกยํ จฺยตฺโถจฺจาสงฺกิย ‘‘อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการาจี’’ติ (4-119) จีสฺส อภูตตพฺภาเว กราทิโยเคสติ วิธานา ‘อภูตตพฺภาโว กราทิวิสิฏฺโฐ’ติ อาหฯ อภูต ตพฺภาวสฺส กราทิวิสิฏฺฐตฺตา กโรตฺยตฺถนิวตฺติยาวสฺสํ ปาณินิยา วิย ภุวิคฺคหณํ กตฺตพฺพมญฺญถา กโรตฺยตฺเถปิ สิยาตฺยาสงฺกิย นิวตฺติเหตุมาห- ‘เตเนวา’ติอาทิฯ เยเนว กโรตฺยาทิวิสิฏฺโฐ อภูตตพฺภาโวจฺยตฺโถ เตเนว เหตุนาติ อตฺโถฯ ภวตฺยตฺเถ-เนน การเณน ลทฺเธ กโรตฺยตฺโถปฺยนิฏฺโฐ ลพฺภติจฺจาสงฺกิย ตนฺนิวตฺติมฺปฏิปาทยมาห- ‘กโรตฺยตฺเถ’จฺจาทิฯ อธวลํ ธวลํ กโรติ ธวลีกโรติจฺเจว จีปฺปจฺจเย กตฺตพฺเพ กมฺเมเนว กโรติสฺสาภิสมฺพนฺธสฺส ทิฏฺฐตฺตาติ อตฺโถฯ การณนฺตรมาห- ‘อิห เจ’จฺจาทิฯ อิติสทฺโท เหตุมฺหิ ยสฺมา อิห กตฺตุโตติ วตฺตเต ตโตเจติ อตฺโถฯ

อสตฺยตฺถสฺส ปน ภวตฺยตฺเถเยวานฺโตภาวา น ตนฺนิวตฺติ ปฏิปาทิตาฯ ตปฺปกรเณติ ธาตุปฺปจฺจยปฺปกรเณฯ ทฺวิพฺพจนนฺติ ปฏอิจฺจสฺส ทฺวิพฺพจนํ ตโต ‘‘ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ (4-120) ราปฺปจฺจโยฯ ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (4-132) อนฺตสราทิสฺส โลโปฯ จฺยนฺตา ปจฺจยาภาวตฺถํ- ‘อจีโต’ติ ปจฺจยวิธานสุตฺเต ปฏิเสโธ น กโต, เตนาห-‘อจีโตติ ปฏิเสธาภาวา’ติฯ จีติ ภุโสอิติ

ปฐมนฺตาจี ฯ ณาทิวุตฺติตฺตา ‘‘เอกตฺถตาย’’นฺติ (2-119) วิภตฺติโลโปฯ อิเหเจติ ‘จฺยตฺเถ’’ อิตีมสฺมิํเยวฯ น จ วุจฺจเตติ สมฺพนฺโธฯ

10. สทฺทา

นนุ จ อสติ สุตฺเต ทุติยาคฺคหเณ ทุติยนฺเตหิจฺจายํ วิเสโส กุโต ลพฺภเต เยน ‘สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหี’ติ วิวรณํ กตนฺติ สจฺจํ, ตถาปิ ปจฺจยวิธิมฺหิ ยุตฺเตปิ ปญฺจมิยา นิทฺเทเส ‘สทฺทาทีนี’ติ ทุติยาโยปาทานสามตฺถิยา ตถา วิวรณํ กตํฯ

สพฺพตฺถาติ ‘‘ตมธีเต ตํ ชานาติ กณิกาจา’’โท (4-14) สพฺพตฺถฯ กิริยาวาตฺยวธารเณน ยํ พฺยวจฺฉินฺนํ, ตมุปทสฺเสนฺโต อาห- ‘น กาเล’จฺจาทิฯ ยทีปิ อธีเตจฺจาทีสุ วตฺตมานกาเลน กตฺตุนา เอกวจเนน จ นิทฺเทโส, ตถาปิ เตสมปฺปธานตฺตา อญฺญสฺมิมฺปิ ภูตาทิเก กาเล กมฺมาโท สาธเน พหุวจเนน จ ปจฺจโย สิยา เอเวติ ภาโวฯ

นนุ จ ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ติ (5-12) อิปฺปจฺจเย ปตฺเต-ยมารพฺภเต อสฺสปิ ธาตฺวตฺเถเยว วิธานํ, ตโต จ สทฺทาทีหิ ธาตฺวตฺเถ อิปฺปจฺจเยน น ภวิตพฺพํ, ทิสฺสเต จ อิปฺปจฺจยปโยโคจฺจาสงฺกิย ‘นายมิปฺปจฺจยสฺส พาธโก’ติ ปฏิปาเทตุมาห- ‘ธูวํ กโรติ’จฺจาทิฯ นานาภินฺนํ วากฺยํ นานาวากฺยํ, ตสฺส ภาเวน, เตน ภินฺนวากฺยภาเวนายสฺส อิปฺปจฺจยสฺส จ สมุจฺจยโตติ อตฺโถฯ ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ตฺเยกํ วากฺยํ, ‘‘สทฺทาทีนิ กโรตฺย’’ปรํฯ เอตานิ ทฺเว ภินฺนวากฺยานิ- ‘ธาตฺวตฺเถ นามสฺมา อิปฺปจฺจโย ภวติ, สทฺทาทีนิ กโรติจฺจสฺมิํ อตฺเถ อาโย ภวตี’ติ ปจฺเจกมาขฺยาตาเปกฺขาย วากฺยปริสมตฺติยา ภินฺนตา, อภินฺเน หิ กิริยาปเทกวากฺยตา, ภินฺเนตุ นานาวากฺยตา, นานาวากฺเย จ สติ สมุจฺจโยฯ น หิ สามญฺญวิเสสภาเวน วิธานเมว พาธาเหตุ, กิญฺจรหิ เอกวากฺยตาปิ, ตํ ยถา-‘พฺราหฺมณานํ ทธิ ทิยฺยตํ, ตกฺกํ โกณฺฑญฺญาเย’ติฯ

นานาวากฺเย ตุ สมุจฺจโย, ตํ ยถา- ‘พฺราหฺมณา โภชียนฺตุ, มาฒราย วตฺถยุคลํ ทียตู’ติ มาฒโร พฺราหฺมณภาเวน โภชียเต วตฺถยุคลญฺจ ลภเต, เตโนชุกํ วุตฺเตน วตฺถยุคลทาเนน สามญฺญวุตฺตํ โภชนํ น พาธียเต, ตเถหาปิ อุชุกํ วิหิเตนาเยน สามญฺญวิหิโต อิปฺปจฺจโย น พาธียเต ลกฺขิยานุโรเธน สตฺถการสฺส วากฺย เภทาเภโทติ นานวฏฺฐิติโทโสติ มญฺญเตฯ ติมฺหิ เล จ สิทฺธนฺติ สมฺพนฺโธฯ

ยปฺปจฺจโย น วิหิโต ปาณินีอาทีหิ วิยาติ อธิปฺปาโยฯ ‘ชล ทล- ทิตฺติยํ’ฯ ‘‘มาโน’’ติ (5-65) มาโน, ‘‘กตฺตริ โล’’ติ ‘‘ปโรกฺขายํ เจ’’ติ (5-70) จคฺคหเณน ‘ทล ทล’อิติทฺวิตฺตํ ‘‘โลโปนาทิพฺยญฺชนสฺส’’ (5-75) ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (1-34) ทสฺสลสฺส จ ทฺวิภาเว ททฺทลฺลมานาฯ ชลมานาติ อฏฺฐกถาวจนโตติ อิมินา กิริยาสมภิหาเร ยปฺปจฺจยาภาวํ ทสฺเสติฯ อิมินา จ สกฺกเต วิย ภุสาภิกฺขญฺเญปิ กิริยาสมภิหาโร กิริยาปริวตฺตนํ, ตญฺจ ยทา กิริยมญฺเญน กตฺตพฺพมญฺโญ กโรติ, เตน กตฺตพฺพญฺเจตโร, ตทา ภวตีติ วิญฺเญยฺยํฯ ‘‘สามญฺญวิหิตา วิธโย ปโยคมนุสรนฺตี’’ติ อิมินา ลกฺขเณน ‘ทล-ทิตฺติย’นฺติ อิมสฺมา ‘‘มาโน’’ติ สามญฺเญน วิหิโต มานปฺปจฺจโย ภุสตฺเถ อาภิกฺขญฺเญ จ ภวิสฺสติฯ ททฺทลฺล มานาติ เอตฺถ ภุสํ ชลมานา, ปุนปฺปุน ชลมานาติ จ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

11. นโม

นโม กโรติ นโมสทฺทมุจฺจาเรติ, สทฺทํ กโรติ สทฺทมุจฺจาเรตีติจฺเจวมตฺโถ (น) คเหตพฺเพ อนิสฺสยนโต อนภิธานโต วาฯ

12. ธาตฺวา

อปรินิปฺผนฺโนติ อนิปฺผนฺโน อสิทฺธาวตฺโถติ อตฺโถฯ การกสาธิโยติ ยถาลาภํ การเกหิ สาธิโยฯ อสตฺวภูโตติ อทพฺพภูโตฯ อยนฺตุ กิริยารูโป ปทตฺโถ ปจตฺยาทีนํ วิกฺเลทนาทิปธานกิริยารูโป จ ตทวยวรูปา ปุพฺพปรีภูตอุทฺธนาโร ปนาทิกาทโย ตาทตฺถิยา จ ปจตฺยาทิวจนียาฯ ตสฺมา ยถา วุตฺตลกฺขเณ ธาตฺวตฺเถ ธาตุโต วิธียมาโน ตฺยาทิปฺปจฺจโย ตถาภูตเมว วทตีติ เภทาภาวา อเภทสงฺขฺยาเยกวจเนโนจฺจเต, ‘น พหุวจเนน, เตเนตฺถ ‘ฐียเต เทวทตฺเตน, ฐียเต เทวทตฺเตหี’ติ ภวติฯ น ยโตกุโตจีติอาทินา ยโต ยตฺถ น ทิสฺสติ, ตโต ตตฺถ น โหตีติ ทีเปติฯ ยโต ยตฺถ วิธิ, ส ตสฺส สมฺพนฺธี ภวตีติ นาเมหิ วจนียตฺถโต-ตฺถนฺตรภูโต โยยํ ธาตฺวตฺโถ กมาทีนมตฺถภูโต, โส สกตฺโถติ สกตฺเถเยวายมิปฺปจฺจโย จุราทิณิวิยาติ เวทิตพฺโพฯ

ตสฺสจาติ เอการสฺส จฯ อถ อติหตฺถยติจฺจาโท ปาทิวิสิฏฺเฐ เอว ธาตฺวตฺเถ อิปฺปจฺจยสฺส วิธานา ตทตฺถวิหิเตเนว อิปฺปจฺจเยน ปาทิวิสิฏฺโฐ ธาตฺวตฺโถ วุตฺโต, เตน กิมตฺโถ อิปฺปจฺจยนฺตสฺส ปาทิโยโคจฺจาสงฺกิย ปโยชนมาขฺยาตุมาห- ‘อติหตฺถยติ’จฺจาทิฯ น สามตฺถิยนฺติ สมตฺถตา นตฺถีติ อตฺโถฯ

13. สจฺจา

อตฺถมาจิกฺขติ, เวทมาจิกฺขตีติ วิคฺคโหฯ สุขาเปติจฺจาโท สุขํ เวทยติจฺจาทินา วิคฺคโหฯ วาปาฐาติ วิกปฺเปน ปาฐโตฯ

15. จุรา

อสติ สุตฺเต สกตฺเถติ กถํ ลพฺภตีติ อาห- ‘อตฺถานติ เทสา’ติฯ อตฺถา-นติเทสาติ อตฺถวิเสสสฺส กสฺสจิ สุตฺเต อนิทฺเทสาติ อตฺโถฯ อตฺถวิเสสสฺสา-นติเทสมตฺเตน สกตฺโถเยว ณินา วาจฺโจติ กถํ วิญฺญายเตจฺจาห- ‘สกตฺถสฺส จ สุตตฺตา’ติฯ จุร=เถยฺเย อิจฺจาทีสุ เถยฺยาทิกสฺส สกตฺถสฺส สุตตฺตาติ อตฺโถฯ โยควิภาคโตติ ‘ณี’ติโยควิภาคโต, รชฺชํ กาเรตีติ เอตฺถ สามฺยมจฺจาทิกํ สตฺตงฺคํ รชฺชํ ปวตฺเตตีติ วา อตฺโถ, ปโยชกพฺยาปาเร ณิฯ

16. ปโย

ปโยชโก โจทโก พฺยาปารโกติ อตฺโถ นนุ จ วุตฺติยํ ‘กตฺตารํ ปโยชยตี’ติ วุตฺตํ กถํ ปยุชฺชมานสฺส กตฺตุตฺตํติ อาห- ‘ปยุชฺชมาโน’จฺจาทิฯ นาวสฺสํ กิริยาปวตฺตกตฺเตเนว โยคฺคตามตฺเตนปิ กตฺตุตฺตํ สิยาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘กิริยาย โยคฺโค’ติอาทิฯ ปาสาณมฺพเลนุฏฺฐาเปติ’จฺจาทีสุ หิ โยคฺยตายปิ กตฺตุตฺตาวสาโยสิยา, โกปนายํ ปโยชกพฺยปาโรติ อาห- ‘เปสเน’จฺจาทิฯ ทาสาทิโน หีนสฺส กตฺถจิ อตฺเถ นิโยชนํ เปสนํฯ คุรุอาทิโน สกฺการปุพฺพํ พฺยาปารณมชฺเฌสนํฯ ตํ เปสนชฺเฌสนาทิกํ ลกฺขณํ สภาโว ยสฺส โส ตถา วุตฺโตฯ

อาทิสทฺเทน อานุกูลฺยภาคิโน พฺยาปารสฺส คหณํ, ตถา จ ‘ภิกฺขา วาสยติ การีโส-ชฺฌาเปสี’ติ สิชฺฌติฯ ภิกฺขา หิ ปจุรพฺยญฺชนวตี ลพฺภมานา วาสานุกูลํ ติตฺติวิเสสมุปชนยติฯ การีโสปิ นิวาเต ปเทเส สุฏฺฐุ ปชฺชลิโตชฺฌยนวิโรธิ สีตกตมุปทฺทวมปนยนฺโต-ชฺฌยนานุกูลสามตฺถิยมาทธาติ ตโต เตสมฺปิ ยุตฺตมฺปโยชกตฺตนฺติฯ

ปโยชกพฺยาปาเรตีทํ ปจฺจยวิเสสนํ วา สิยา ปกติวิเสสนํ วาฯ ตตฺถ ยทิ ปกติวิเสสนํ สิยา, ตทา ปโยชกพฺยาปาเร วตฺตมานา ณีณาปี วิธียนฺตีติ (คมนํ) ปติ โย นิโยโค ตทตฺโถ คมิ, น คตฺยตฺโถ, ตสฺส จายํ ปโยชฺโชติ ‘คมยติ มาณวกํ คาม’นฺติ คตฺยตฺถสฺส ปโยชฺเช ‘‘คติโพธาหาเร’’จฺจาทินา (2-4) วิหิตา ทุติยา น ปปฺโปติ, ตโต ปกตฺยตฺถวิเสสนปกฺโข ทุฏฺโฐติ ปจฺจยวิเสสนปกฺขํ ทสฺเสตุมาห- ‘ปจฺจยวิเสสนํ เวทํ น ปกติวิเสสน’นฺติฯ

ปโยชกมตฺตคฺคหเณติ มตฺตสทฺโท สามญฺญวาจี, ยถา ‘กญฺญา มตฺตํ วารยตี’ติฯ กตฺตารํ โย ปยุชฺชติ โย จ กรณาทีนํ ปโยชโก เตสํ สามญฺเญน คหเณ สตีติ อตฺโถฯ พฺยาปาเรตฺเววาติ ปโยชกคฺคหณมนฺตเรน พฺยาปาเรอิจฺเจว วจนํ กตฺตพฺพํ สิยาติ ภาโว, ตนฺติ ปโยชกคฺคหณํ, วิสิฏฺโฐ วิสโย ยสฺส ปโยชกคฺคหณสฺสตํตถาวุตฺตํฯ โกปนายํวิสิฏฺโฐ วิสโยจฺจาห- ‘โย โลเก’อิจฺจาทิฯ อิโตวาติ วกฺขมานสฺส เหตุโน ปรามาโสฯ ตนฺติ จุราทีหิ ณิวิธานํฯ เอวํสทฺโท วกฺขมานาเปกฺโขฯ

ตํ วิสุํ จุราทีหิ ณิวิธานเมว วกฺขมานปฺปกาเรน สผลํ สิยา นาญฺญถาติ อตฺโถฯ ตเมว ปการํ ทสฺเสติ‘ยทิมินา’จฺจาทิฯ

17. กฺโยตา

กตฺตริ วิหิเตสุปิ มานนฺตตฺยาทีสุ ปรภูเตสุ กฺโย ภวตีติ วิญฺญาเยยฺยาติ ‘ภาวกมฺเมสู’ติ น กฺยสฺส วิเสสนนฺติ อาห- ‘มานนฺตตฺยาทีน’มิจฺจาทิฯ

ยทิ หิ กตฺตริ วิหิเตสุ สิยา, ตถา สติ เตสมุภินฺนํ ปธานตฺเตนาภิธียมานานมญฺญมญฺญานเปกฺขตฺตา อสมฺพนฺโธ สิยา, น เจ วมฺภูตานมภิธานมตฺถิ, น หิ ‘ฐียเต’จฺจสฺมา ภาโว กตฺตา จ ปตียเต, นาปิ ‘คมฺยเต’จฺจสฺมา กมฺมํ กตฺตาจฯ อปิ ตุ ภาวกมฺมาเนว คมฺยนฺเต, เตนาห- ‘ตสฺมา’อิจฺจาทิฯ

เตสเมวาติ มานนฺตตฺยาทีนเมวฯ ปรสมญฺญาภิ ปเรสํ กจฺจายนา นํ ปโรกฺขาอิจฺเจว นามํฯ ตพฺพชฺชิเตสูติ ปโรกฺขาสญฺญิปจฺจยวชฺชิเตสุฯ อปโรกฺเขสูติ เอตฺถ ปรสมญฺญาวเสน ปโรกฺขาอิจฺจเนน สห สมาสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺญถาปิ ปฏิปาเทตุํ ‘อถวา’ติอาทิมาหฯ ปโรกฺเขติ อินฺทฺริยาวิสเย กาเลฯ ปโรกฺเขวิหิตา ปจฺจยาติ อิมินา อุปจาเรน ตทฺธิตปฺปจฺจยวเสน วา ปโรกฺขาติ สทฺทนิปฺผตฺติมาหฯ เต ปน‘อ อุ’ อิจฺจาทโยฯ ตโตติ ปโรกฺขปฺปจฺจยโตฯ

นนุ ปุพฺพปกฺเข ‘อปโรกฺเขสู’ติ เอตฺถ ‘ปโรกฺขาวชฺชิเตสู’ติ อตฺถ วจนํ ยุชฺชติ, ทุติยปกฺเข ปน ‘ปโรกฺขวชฺชิเตสู’ติ, ตถา สติ กถเมตฺถ ‘ปโรกฺขาวชฺชิเตสู’ติ อตฺถวจนํ ยุชฺชตีติ อาห- ‘เตปนา’ติอาทิฯ อิธาติ อปโรกฺเขสูติ อิมสฺมิํฯ นนุ จ ‘‘ปโรกฺเข อ อุ’’อิจฺจาทิสุตฺเต (6-6) ‘ปโรกฺเข’ติ ปกติวิเสสนนฺติ ปจฺจยานํ ปโรกฺเข วิหิตตา กถนฺติ มนสิ นิธายาห ‘ปโรกฺเข’อิจฺจาทิฯ ภวนํ ภาโว กิริยาธาตฺวตฺโถฯ

สาธียมานาวตฺโถติ อิมินา สิทฺธาวตฺถา นิรสฺสเตฯ

ปุพฺพปรีภูโต ปธานกิริยาวยวภูโต กิริยารูโป อตฺโถ ลกฺขณํ สภาโว ยสฺส ธาตฺวตฺถสฺส โส ตถา วุตฺโตฯ สตฺวภูโตติ เอตฺถ ปตียตีติ เสโสฯ พหุวจนมฺปิ โหติ ปากาปาเกติ อธิปฺปาโย, กรียตีติ กมฺมํ, ตญฺจ ยทิปิ นามาทิกมฺมมตฺถิ, ตถาปิ กฺริยตฺถาอิจฺจาธิการโต มานาทีนมญฺญตฺถาลพฺภนโต จ กิริยา สมฺพนฺโธว คยฺหเต, สุ-สวเน สูยมานํฯ

ปาณินิเยเหตฺถ ‘‘ภินฺทติ กุสูลํ’ตฺยาโท ยา เภทนาทิกิริยา กมฺมนิ ทิสฺสเต, สา ยทา สุกรตฺตมตฺเตน สปฺปธานตฺตวจนิจฺฉายํ กตฺตุตฺเตปฺยุปลพฺภติ ‘ภิชฺชเต กุสุโล สยเมเว’จฺจาทินา, ตทาสฺส กตฺตุโน สุตฺตนฺตเรน กมฺมสริกฺขภาโว วิธียเต ‘กมฺมนิสฺสยํ การิยํ ยถา สิยา’ติฯ ตนฺนิสฺสายาห- ‘ยทา กมฺมเมเว’จฺจาทิฯ ยทา กมฺมเมว กตฺตุภาเวน วิวจฺฉียเตติ สมฺพนฺโธฯ กถํ กตฺวา ตถา วิวจฺฉียเตจฺจาห- ‘อตฺตสมเวตาย’อิจฺจาทิฯ อตฺตสทฺเทน กมฺมมตฺร วิวจฺฉิตํ, อตฺตนิ สมเวตา เอกเทสีภูตา อตฺตสมเวตา, ตสฺสา กิริยาย กมฺมฏฺฐกิริยายาติ วุตฺตํ โหติฯ

สุเภทตฺตาทิเนติ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยาฯ อตฺถโตติ ‘กมฺเมเยว กฺโย’ติ (น สกฺขิ) [ตสฺมา] วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตถาหิ ‘ภิชฺชเตติ สวนา กมฺมตาวคมฺยเต’ติ อิมินา อตฺถโต กมฺเมเยวกฺโยติปฏิปาทิตเมวฯ วุตฺตเมว ผุฏีกรมาห- ‘ภิชฺชเต อิจฺจสฺมิํ ปเท’อิจฺจาทิฯ อญฺญถาติ ยทิ กมฺเมเยว เตปจฺจโย น สิยาฯ อโตติ ภิชฺชเต อิจฺจสฺมาฯ อุปสํหรมาห- ‘ตสฺมา’อิจฺจาทิฯ กิํ วจเนนาติ ปาณินียานมิว กิํ สุตฺตตฺตเรนาติ อตฺโถฯ

วจนาภาเวปิ กมฺมกตฺตริ ปทสงฺขารกฺกโมปทสฺสนมุเขน วุตฺติ คนฺถํ วิวริตุมาห- ‘วากฺยโต’อิจฺจาทิฯ วากฺยโต อุทฺธริตฺวา ปเทสงฺขริยมาเนติ ‘ภิชฺชเต กุสูโล สยเมเว’ติ วากฺยโต วิสุํ กตฺวา ภิชฺชเต’ติ ปเท สงฺขริยมาเน นิปฺผาทียมาเนติ อตฺโถฯ ตเทวาติ ปทตฺถสามญฺญเมวฯ ตนฺนิปฺผาทเนติ ตสฺส สงฺขริมานสฺส ปทสฺส สงฺขรเณฯ สยนฺตีมสฺสาตฺร อตฺตนาติ อตฺโถฯ

น เกวล มเนเนตเทว วุตฺตํ- ‘กมฺเมเยว ปจฺจโย’ติ, กิญฺจรหิ อญฺญมฺปตฺถีติ ทสฺเสตุมาห- ‘อเนน เจ’จฺจาทิฯ โจ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเยฯ อเนนภิชฺชเตติ สวนาอิจฺจาทินา อิทญฺจาหาติ อตฺโถฯ กินฺตทิจฺจาห ‘กมฺม กตฺตุโน’จฺจาทิ, น ปทมุทาหรณนฺติ กมฺมกตฺตุโน วากฺยเมโวทาหรณํ… วากฺเยเนว ตสฺส ปตีติยา มญฺญเตฯ ปทเมโวทาหรณํ กสฺมา น สิยาติ อาห- ‘ปเทหิ’จฺจาทิฯ ทุติยมุทาหรณํ ทสฺเสตุมาห- ‘กตฺตุนิสฺสโย ปิ’จฺจาทิฯ

อสฺมิํ ปกฺเขติ อสฺมิํ กตฺตุตฺเตน วิวจฺฉิเต ปกฺเขฯ ตพฺพิสยตฺตนฺติ กมฺมวาจีสยํ สทฺทวิสยตฺตํฯ ภาวกมฺเมสูตีมสฺส กตฺตริจฺจสฺส จ ปจฺจยวิเสสนตฺเถ สติ สามตฺถิยลทฺธมฺปโยชนํ ทสฺเสตุมาห- ‘ภาวกมฺเมสู’ติอาทิฯ อิมินา อเนน จ วิเสสิสตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ กินฺตํ วิเสสิตนฺติ อาห- ‘มานนฺต ตฺยาทีสู’ติฯ กินฺตมฺปโยชนนฺติ ปโยชนํ ทสฺเสตุมาห- ‘ตฺยาทีน’มิจฺจาทิฯ ยทิ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ จ เตน เตน [ธาเนน] สุตฺเตน มานาทโย น สิยุํ, กถนฺตํ วิเสสิเตสุ มานาทีสุ ปเรสุ กฺยาทโย สิยุนฺตีมินา สามตฺถิเยน ( ) [(สติ)] ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ ( ) [(ติ)] จ ‘‘วตฺตมาเนติ อนฺติ’’จฺจาทิปฺปภุติเกหิ (6-1) สุตฺเตหิ ยถาลาภํ ภาวาทีสุ ปจฺจยา โหนฺตีติ วิญฺญายตีติ ภาโวฯ

นตทตฺถํ วจนมารทฺธนฺติ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ มานนฺตตฺยาทิวิธานตฺถํ ปาณินิเยหิ วิย สุตฺตนฺตรํ นารทฺธนฺติ อตฺโถฯ อถ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ จ มานาทิวิธานตฺถํ วจนํ นารทฺธํ ธาตุนิยมนํ [ธาตุนิยมตฺถํ] ตฺวสฺส วตฺตพฺพนฺติ ตญฺจ สามตฺถิยาว (ลพฺภเตติ) ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถนิยโมปิ’จฺจาทิฯ อกมฺมกา ธาตุโต ภาเว กตฺตริ จ สกมฺมกา กมฺเม กตฺตริ เจติ กิริยตฺถนิยโม ยถาวุตฺเตน สามตฺถิยา ลพฺภเตติ สมฺพนฺโธฯ อกมฺมกานํ กมฺมวิรหา, สกมฺมกานญฺจ สโตปิ ภาวสฺสาปฺปธานตฺตา อกมฺมกา กตฺตริ ภาเว จ ภวนฺติ น กมฺเม, สกมฺมกา กมฺมสพฺภาวา กตฺตริ กมฺเม จ ภวนฺติ น ภาเวตีทํ สามตฺถิยํฯ

กมฺมมเปกฺขเตติ ปจาทิโต กตฺตริ ปฐมปุริเสกวจเน กเต ปจติจฺจาทีสุ ปจาทิโน ปจนาทิกิริยา โอทนาทิกํ กมฺมมเปกฺขเตฯ กตฺตุตฺตมเปกฺขเตติ ภวติจฺจาทีสุ ภูอาทีนํ ภวนาทิกิริยา กตฺตุมตฺตมเปกฺขเตฯ

20. ณิณา

ยทตฺถนฺติ ยํปโยชนํฯ

23. ชฺยา

ชินนฺโตติ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (1-33) รสฺโสฯ สพฺพตฺเถว ยตฺถ กตฺตริ ปจฺจโย ตตฺถ วิกรณาปิ กตฺตริเยว, ยตฺถ ภาวกมฺเมสุ ตตฺถ วิกรณาปิ ภาวกมฺเมสุเยว,… เอกาย ปกติยา การกเภเท(น) ปจฺจยสฺสาสมฺภวโตฯ ตสฺมา สหาภิธานานํ มานาทิวิกรณานํ กถนฺนาม สหาสมฺภวํ คจฺเฉยฺยุนฺติ วิธียนฺเตฯ

27. ภาว

วิวจฺฉาเภเทนาติ สกมฺมกากมฺมกวจนิจฺฉาเภเทนฯ อุภยตฺถาติ ภาวกมฺเมสุฯ กรียตีติ กตฺตพฺโพ กรณีโยฯ ‘‘อปวาท วิสเย อุสฺสคฺโค นาภินิวิสตี’’ติ เอโส อุสฺสคฺคธมฺโมฯ ตพฺพาทีนนฺตุ เกสญฺจุสฺสคฺคานมฺปิ อปวาทวิสเย ปวตฺติ โหติ พหุลาธิการาฯ ยถา ‘‘ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา’’ติ อุสฺสคฺโค, ‘‘วทาทีหิโย’’ติ (5-30) อปวาโท ตํวิสเยปิ ตพฺพานียา โหนฺติ ‘คนฺตพฺโพ คมนีโย’ติ เวทิตพฺโพติฯ

28. ธฺยณ

การิยํ ‘‘ญิ พฺยญฺชนสฺสา’’ติ (5-170) ญิฯ

30. วทา

อนฺนโตตีมินา ‘โภคฺคมญฺญ’นฺเตตฺถ อญฺญํ นาม อนฺนวตา อญฺญนฺติ อตฺถมาหฯ

31. กีจฺจ

กมฺมกโร ภริตพฺพตาเยจฺจาทินา กิริยาสทฺทตฺตํ ภจฺจสทฺทสฺส ทสฺเสนฺโต สญฺญาภาวมปากโรติฯ ‘‘สญฺญายํ ภรา’’ติ จ คณสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, เตนาห- ‘สญฺญายํ ภรา’ติอาทิฯ

อภริตพฺพาปิจฺจาทินา อิทํ ทีเปติ ทุวิธา สญฺญาสทฺทา เกจิ ทจฺจนฺต วิคตาวยวตฺถา ยถา ฑิตฺถาทโย, เกจิทวยวตฺถานุคตายถา สตฺตปณฺณาทโย, ตตฺถ ภริยาสทฺทสฺส กมฺมมฺปวตฺตินิมิตฺตํ ‘ภริตพฺพา ภริยา’ติ, ยถา สตฺต ปณฺณานิ อสฺสาติ สมฺพนฺโธ ปวตฺตินิมิตฺตํ สตฺตปณฺณสทฺทสฺส, เอตญฺจ ปวตฺตินิมิตฺตํ สทฺทนิปฺผตฺติกิริยายเมโวปทิสียเต, กฺวจิเทว ตฺวตฺถวิเสเส สตฺยสติ วา ตสฺมิํ นิมิตฺเต สทฺโท วตฺตตี’’ติฯ โอการสฺสาติ ‘‘ยุวณฺณานเม โอปฺปจฺจเย’’ติ (5-82) กตโอการสฺสฯ

32. คุหา

สทฺทิกานนฺติ ปาณินิยกจฺจายนาทิเวยฺยากรณานํฯ เปสนํ สกฺการปุพฺพกํ วา นิโยชนํฯ กามจารานุญฺญาติ กตฺตุมิจฺฉโต ยถิจฺฉ มนุชานนํ อติสคฺโคนามาติ อตฺโถฯ นิมิตฺตภูตสฺสาติ ‘‘โภตา กโฏ กตฺตพฺโพ’จฺจาทีสุ กฏกรณาทิโน การณภูตสฺสฯ

นนุ จ สามญฺเญน วิหิตา เอ(เต), ตถา จ สติ วิชฺฌตฺถวิหิ เตหิ เอยฺยาทีหิ เต พาธียนฺติจฺจาห- ‘นเจ’จฺจาทิฯ วิธิวิเสสตฺเต ปีติ วิธานํ วิธิ นิโยชนํ กิริยาสุ พฺยาปารณา, ตสฺส วิธิโน เปสาทีนํ วิเสสตฺเตปิ, นาวสฺสนฺติอาทิ ชยาทิจฺจพฺยาขฺยานํ นิสฺสาย วุตฺตํ, วุตฺตญฺหิ เตน ‘‘กิมตฺถํ เปสาทีสุ กิจฺจสญฺญิโน ตพฺพอนียณฺยตฺยปฺปจฺจยา วิธียนฺเต, น สามญฺเญน ภาวกมฺเมสุ วิหิตา, เอวเมเต [วิหิตาเอว, โว-กาสิกาวุตฺติ] เปสฺวาทีญฺญสฺวตฺร จ ภวิสฺสนฺตีติ วิเสสวิหิเตน วิธฺยาทีสุ ปจฺจเยน พาธียนฺเต, วาสรูปวิธินา ภวิสฺสนฺติ เอวญฺจรหิ เอตํ ญาเปติ ‘อิตฺถีอธิการโต ปเรน วาสรูปวิธิ นาวสฺสมฺภวตี’ติ [กิมตฺถมิจฺจาทิ โจทฺย, วิจสสวิหิเตจฺจาทิ ปริหาโร, กิจฺจา หิ สามญฺเญน วิหิตา, ปญฺจมี ตุ เปสาทินาตฺถวิเสเสน, อโต เตน วิเสสวิหิเตน กิจฺจา เปสาทิวิสเย พาธีเยรนฺติ ปุนพฺพิยเต, วาสรูเปจฺจาทินา ปริหารํ วิฆฏยติฯ เอวํ จรหิจฺจาทินา เปสาทีสุ กิจฺจวิธานสฺส ญาปกตฺตํ ทสฺสยติฯ (ชินินฺทพุทฺธินุ 21 ส)]ฯ

อสรูปวิธิ อสรูปาปวาทปฺปจฺจโย วา วิกปฺเปน พาธโก โหติ อุสฺสคฺคสฺสาติ เอตํ อวสฺสํ น โหตีติ ญาปนตฺถมฺปิ น วิธียเตติ โยชนาฯ ‘‘วา-สรูโป-นิตฺถิยํ’’ติ (ปา, 3-1-94) ปรสุตฺตํฯ ธาตฺวธิกาเรวิหิโต อสรูโป อปวาทปฺปจฺจโย อุสฺสคฺคสฺส พาธโก ภวติ อิตฺถิ อธิกาเร วิหิตปฺปจฺจยํ วชฺชยิตฺวาติ อตฺโถฯ เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรเนทํ วิญฺญาตพฺพํฯ

โภตา ขลุ กโฏ กาตพฺโพจฺจาทิ เปสเนฯ ตฺวยา กโฏ กาตพฺโพติ อนุญฺญายํฯ ปตฺตกาเล ปรมุทาหรณํฯ เอตฺถ ปน กฏกรเณ กาลาโรจนมตฺตเมว วิญฺญายติ, น เปสาทิฯ ‘‘สตฺตฺยรเหสฺเวยฺยาที’’ติ (6-11) สุตฺตํ วิเสสวิหิตํ, เตนาห- ‘สามญฺญ วิธานโต’จฺจาทิฯ สตฺติวิสิฏฺเฐจฺจาทินา วุตฺตมตฺถํ วิวรติ ‘สตฺตี’ติอาทินาฯ กถํ สตฺติวิสิฏฺฐตา กตฺตุโนติ อาห- ‘ตํโยคา’ติฯ ตาย สตฺติยา โยโค ตํโยโคฯ อวสฺสกาธมีณตาวิสิฏฺเฐ ตุ กตฺตริ กิจฺจานํ ตทญฺเญสญฺจ ภาวาย วิสุํ- สุตฺติตํ, เตน, วุตฺตํ ‘อาวสฺสกาธมีณตา วิสิฏฺเฐว กตฺตรี’ติฯ สพฺพตฺเถเวตฺถ ‘อุทฺธํ มุหุตฺตโต’ติอาทินา เอเกกมุทาหรณํ กเมน ทสฺสิตํฯ โภตา รชฺชํ กาตพฺพนฺติ อรเห, ภวตา รชฺชํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ภวํ อรโหติ ปน อรหกตฺตุตฺตปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตํฯ เอวมุปริปิฯ สพฺพเมตํ พหุลคฺคหณานุภาเวเนติ วิญฺเญยฺยํฯ

33. กตฺต

คเลโจปโกติ อโลปสมาโสฯ อภิมโต ปเรหิฯ อรหาทีสุ วิหิตปฺปจฺจเยหีติ ‘‘สตฺตฺยรเหสฺเวยฺยาที’’ (6-11) จ ‘‘สีลาภิกฺขญฺญาวสฺสเกสุ ณี’’ติ (5-53) จ อรหาทีสุ วิหิตปฺปจฺจเยหิฯ อุปาทานสีโล สิกฺขาปนสีโลฯ มุณฺฑนํ ธมฺโม สภาโว เยสํ เต มุณฺฑนธมฺมาฯ วธุํ กตปริคฺคหํ สาวิฏฺฐายนา มุณฺฑยนฺติ เอเตสํ กุลธมฺโมฯ

35. อาสิํ

กาปนายมาสิํสา นาเมจฺจาห- ‘อปฺปตฺตสฺเส’จฺจาทิฯ กิริยา วิเสสกตฺตุวิสยาติ กิริยาวิเสสสฺส โย กตฺตา โส วิสโย ยสฺสา สา ตถา วุตฺตาฯ กิริยาวิเสสกตฺตุวิสยตฺตเมว ผุฏี กตฺตุมาห- ‘อสฺสา’อิจฺจาทิฯ อสฺสา ชีวนกิริยาย นนฺทน กิริยาย ภวนกิริยาย วา กตฺตา ตํกิริยํ สมฺปาเทนฺโต ภเวยฺย ภวตูติ อตฺโถฯ ชีวตุ นนฺทตุ ภวตูติ อาสิํสายํ ปโยเคน ชีวก นนฺทก ภวกสทฺทานํ ตํสมานตฺถตา ทสฺสิตาฯ

อเกเนวาสิํ สนตฺถสฺส คมิตตฺตาติ อาสิํสนา เอว อตฺโถ, ตสฺส อกปฺปจฺจเยเนว คมิตตฺตา อวโพธิตตฺตาฯ นาสิํ สนตฺถสฺส ปโยโคติ อาสิํสนา อตฺโถ ยสฺส ชีวตุ นนฺทตุ ภวตฺวิจฺจาทิโน สทฺทนฺตรสฺส, ตสฺส นปฺปโยโคติ อตฺโถฯ

36. กรา

กโรติ อตฺตโน ผลนฺติ การณํฯ

37. หาโต

ชหนฺติ อุทกนฺติ วีหีสุ หายนสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ทสฺเสติฯ ชหาติ ภาเว ปทตฺเถติ อิมินาปิ สํวจฺฉเรฯ ภาเวอิจฺจสฺสตฺถมาห ‘ปทตฺเถ’ติฯ นิปฺผตฺติมตฺตํ กิริโยปาทานนฺติ เกจิฯ

39. วิโต

นนุ จ วิโตติ ปญฺจมีนิทฺทิฏฺฐตฺตา ‘วิโต ปรสฺมา ญาอิจฺจสฺมา’ติ วตฺตพฺพํ กถํ วิปุพฺพาติ วุตฺตนฺติ อาห- ‘วิโต ปโร’อิจฺจาทิฯ วิปุพฺโพ ยสฺสโส วิปุพฺโพฯ วิสทฺทโต ธาตุมฺหิ ปรภูเต สติ วิสทฺโท ปุพฺโพ นาม โหตีติ อตฺโถฯ

40. กสฺมา

สพฺพํ ชานาติ, กาลํ ชานาตีติ วิคฺคโหฯ

41. กฺวจ

นามชาติคุณกิริยา ทพฺพสมฺพนฺธโต ปญฺจวิธตฺเตปิ กมฺมสฺส กฺริยตฺถสฺสาวธิรยมุปาทินฺโนติ กฺริยตฺถสมฺพนฺธา กิริยากมฺมสฺเสห คหณํฯ ตญฺจ นิพฺพตฺติวิกติปตฺติเภเทน ติวิธํ, ติวิธสฺสาปฺเยตสฺส วิเสสานุปานโต คหณนฺติ กเมนุทาหรนฺโต อาห- ‘กรกรเณ’อิจฺจาทิฯ

โลกวิทูติอาทิทสฺสนโต กฺวจิคฺคหเณ ปโยชนํ วตฺตุมาห- ‘กมฺมโต’จฺจาทิฯ นนุ จ กฺวจิคฺคหเณเนว ‘อาทิจฺจํ ปสฺสติ’จฺจาโทปิ (นิวตฺติ) วตฺตุํ สกฺกา กสฺมา ‘พหุลาธิการา’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘เตเน’จฺจาทิฯ เตนาติ เยน กฺวจิคฺคหณํ กุโตจิเยวาติ ทสฺสนตฺถํ กตํ เตนาติ อตฺโถฯ เตนาติ วา กฺวจิคฺคหเณนฯ อถ อาทิจฺจํ ปสฺสติจฺจาโท วิย กมฺมกราทีสุปิ นิวตฺติมทสฺเสตฺวา ‘กฺวจีติ กิํ กมฺมกโร’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห- ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทิฯ

ตสฺสาติ พหุลวจนสฺส, มหาธิการตฺตาติ มหาวิสยตฺตาฯ กุโตจิเยวาติ กุโตจิ ธาตุโตเยวฯ อเถห กสฺมา น โหติ เทวทตฺโต สยติ ทาตฺเตน ลุนาติ สุนขานํ ททาติ นครา อเปติ ถาลิยํ ปจติ มาตุ สรตี’’ติ, สพฺพเมเวทํ กิริยา (ยา) ภิสมฺพนฺธียตีติ ยทิเปวํ, ตถาปิ กมฺมตฺเตเนว ยํ วตฺตุ มิจฺฉิตํ น การกนฺตรตฺเตน นาปิ สมฺพนฺธภาเวน, ตสฺเสว กมฺมสทฺเทน คหณํ กมฺมวจนสามตฺถิยา, อญฺญถา สฺยาทิโตจฺเจว วเทยฺย กิํ กมฺมาติ วจเนนาติฯ

42. คมา

เวทนฺติ เอตฺถ อตฺถมาห วิตฺตินฺติ, ตุฏฺฐินฺติ อตฺโถฯ

43. สมา

ตญฺเจติ อุปมานสฺส ปรามาโสฯ เภเทน วิวรณนฺติ สมานาทีหีติ อวตฺวา เภเทน วิวรณํฯ ตุลฺยตายุปลพฺภมานสฺส สทิสาทิสทฺทวจนียตฺตา อวยวตฺถานุคเมนาตฺตโน-ภิเธยฺเย สทิสาทิสทฺทานมฺปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

44. ภาว

การกํ สาธกํ นิพฺพตฺตกนฺติ อนตฺถนฺตรํฯ กโรติ กิริยํ นิพฺพตฺเตติ นิมิตฺตภาเวนาติ การกํฯ กตฺตาทีนํ กิริยานิมิตฺตตฺตนฺตุ สยเมว ‘ตตฺถ กตฺตา’ติอาทินา เภเทน ปกาสยิสฺสติฯ กิริยานิมิตฺตํ… นิพฺพตฺตเกสุ กตฺตาทีสุ ฉสุปิ รุฬฺหตฺตา เตเนตฺถ กตฺตาวาตฺตปฺปธาโน, กรณาทโยปฺยปฺปธานา การกพฺยปเทโส ลพฺภนฺเต… อญฺญถา การกสทฺเทน เตสํ คหณํ น สิยาติฯ กิมิทํ การกนฺตฺยาห- ‘สตฺติการก’นฺติฯ เอวํ จรหิ ทพฺพาทีนํ กถํ การกตฺตมิจฺจาห- ‘ตทธิกรณา’ติอาทิฯ ตสฺสา สตฺติยา อาธารา นิสฺสยาติ อตฺโถ, ปุํ นปุํสเก อธิกรณสทฺโทฯ เตสุ ทพฺพา ทีสุ ติฏฺฐตีติ ตตฺรฏฺฐา, สตฺติฯ ตสฺสา ภาโว ตตฺรฏฺฐตา, ตายฯ อถ ทพฺพาทีนํ มุขฺยโต การกตฺเต สติ กิมายาตนฺตฺยาห ‘ยทิ’จฺจาทิฯ

เตสนฺติ กตฺตาทิการกานํฯ อญฺญมญฺญพฺยาวุตฺตรูปตฺตาติ อญฺญมญฺญโต พฺยาวุตฺตํ นิวตฺตํ รูปํ กรณาทิสภาโว เยสํ กตฺตาทิ การกานํ เต ตถา วุตฺตา, เตสํ ภาโว ตตฺตํ ตสฺมาฯ กรณ รูปนฺติ กรณํ รูปํ สภาโว ยสฺส อธิกรณสฺส ตํ ตถา วุตฺตํฯ เอวญฺจสติโก โทโสจฺจาห ‘ตถา เจ’จฺจาทิฯ เกนจิ สุกรตฺเตน สปฺปธานตฺตวจนิจฺฉายํ ‘ถาลี ปจตี’ติ ภวติฯ ตตฺเรวุกฺกํสวจ นิจฺฉายํ ‘ถาลิยา ปจตี’ติฯ

เอวญฺจกตฺวาติ นิปาตสมุทาโย-ยํ เหตฺวตฺโถฯ ตสฺมาติ อตฺโถฯ กตฺตา นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ กตฺตุฏฺฐกิริยานิมิตฺตสฺส กตฺตุโน อุทาหรณํ ‘หสติ นจฺจตี’ติฯ ตทตฺเถติ ตาย กมฺมสมวายินิยา ปจนาทิกิริยาย อตฺเถ อธิสฺสยนาทโย ปวตฺเตนฺโต กิริยาย นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวมุปริปิฯ

โอทนํ ปจติ เทวทตฺโตติ กมฺมฏฺฐกิริยาย นิมิตฺตภูตสฺส กตฺตุโน อุทาหรณํฯ ภาชนสงฺขรณมธิสฺสยนํฯ อาทิสทฺเทน ตณฺฑุลวปนอินฺธนาปหรณาทโย คยฺหนฺติฯ ทฺวิธาปตฺติยนฺติ รุกฺขาทีนํ ทฺวิธา ปวตฺติยํฯ

พฺยาปเนติ สมฺพนฺเธฯ คิรธาตุโต อปฺปจฺจเย- ‘‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ (137) สุตฺเต ‘อวณฺเณติ โยควิภาคโต คกาเร อิการสฺส อตฺตํ โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘อวณฺเณติ โยควิภาคา อตฺตํ อิสฺสา’ติฯ อญฺญถาปิ ปฏิปาเทตุมาห- ‘เอสฺส วา’ติอาทิฯ เอสฺสาติ ‘‘ลหุสฺสุปนฺถสฺสา’’ติ (5-87) กตเอสฺสฯ สกเลนาติ ‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ สกเลน สุตฺเตนฯ ปุรีติ นิปาโตฯ

อีสกฺกโรติ พินฺทุโลโป, ทฺวิตฺตํ, สามญฺเญน วิธานโตติ ปเรสํ วิเสสวิธานสพฺภาวมาหฯ คณิกาลยํ คณิกานํ เคหํฯ เนปถฺยมากปฺโปฯ ทตฺโตลทฺโธติ ปจฺจยสฺส กมฺมสาธนตฺตํ ทีเปตุํวุตฺตํฯ วินาลิงฺควจเนหิ ปาฏิปทิกตฺถํ นิทฺทิสิตุํ น สกฺกาติ ภาเวติ สพฺพลิงฺคสงฺขฺยาสมฺพนฺธโยคฺคปาฏิปทิกตฺถสามญฺเญ ปจฺจยนิมิตฺตตฺเตน คหิเตปิ สามญฺเญ จริตตฺถตฺตา ลิงฺควจนํ นปฺปธานนฺติ อิฏฺฐิอาวุธนฺตี อิตฺถิ นปุํสเกภาเว, ปากาติ พหุวจเนปิ ภาเว ภวติ เอวฯ

45. ทาธา

สปาทีหิ อปาทีหิจาติ ปาทิสหิเตหิ ปาทิรหิเตหิ จ ทาธาหิฯ

46. วมา

สาปานโทณิยนฺติ สารเมยานํ ภุญฺชนกอมฺพเณฯ ฐิตสุปาน วมถุวิยาติ ปวตฺตสุนขจฺฉทฺทนํ วิยฯ

47. กฺวิ

ยถาทสฺสนนฺติ อาจิกฺขตีติ โยชนาฯ เตน กุโตจิ ธาตุโตติฯ คณฺหนฺตีติ คห=อุปาทาเนจฺจสฺสฯ สลากาสทฺทสฺส สลากนฺติฯ สภาสอิจฺจสฺส อนฺตพฺยญฺชนโลเป สภาปกติโต ‘‘อิตฺถิ ยมตฺวา’’ติ (3-26) อาปฺปจฺจโยฯ ปภาตีติ อา=ทิตฺติยมิจฺจสฺสฯ

48. อโน

จลนาทีนํ สีลาทีสุ นิปฺผาทนตฺถํ วิสุํ สุตฺติตํ ปเรหิ, อิธ ปน พหุลํ วจเนเนวาติ ทสฺเสตุมาห- ‘จลนาทีสู’ติอาทิฯ

49. อิตฺถิ

กฺลิกยกิจฺจตฺร กการพหุตฺตา กการาติ พหุวจนํฯ ติติกฺขา อิจฺจาโท ติติกฺขนมิจฺจาทินา วิคฺคโห ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ (3-26)ฯ อปริ ปฐิโตติ ธาตุปาเฐ อปริปฐิโตฯ ปาณิวิเสโสติ สตฺตวิเสโสฯ อิมินา จ ‘‘ยถากถญฺจิ นิปฺผตฺติ, รุฬฺหิยา อตฺถนิจฺฉโย’’ติ ทสฺเสติฯ

อาสิํ สายํ คมฺมมานายํ สญฺญาวิสเย ธาตูหิ ติปฺปจฺจโย กิจฺจปฺปจฺจโย จ ยถา สิยาติ ‘‘ติกิจฺจาสิฏฺเฐ’’ติ (7-2-3) สุตฺติตํ กจฺจายเนนฯ ตมิห สามญฺเญน วิธานาว สิทฺธนฺติ นิรูปยิตุมาห- ‘กจฺจายเนน ปเน’จฺจาทิฯ ตพฺพ อนียณฺย เตยฺย ริจฺจปฺปจฺจยานํ ‘‘เต กิจฺจา’’ติ (7-1-22) กิจฺจสญฺญํ วิธาย เสสานํ ‘‘อญฺเญกิตี’’ติ (7-1-23) กิตฺสญฺญา กตา กจฺจายเนนฯ เตนาห- ‘กิต สญฺโญ’ติฯ

ตพฺพาทิปฺปจฺจโย จ วิหิโตติ สกิยโวหาเรนาหฯ สกิย สตฺเถ อวุตฺตโทสํ [สุตฺตโทสํ] ปริหริตฺวา วกฺขมานนเยน ยุตฺยภาวา ตถา วิธาเน อยุตฺตตํ ทสฺเสนฺโต ‘นจาสิํ สาย’มิจฺจาทิมาหฯ คุหนํ, รุชนํ, โมทนนฺติ วิคฺคโหฯ สยนํ วา เสยฺยาฯ วชธาตุโน วสฺส พกาเรน ภวิตพฺพํ, โส กถํ ยกาเร ปรภูเต อสตีติ อาห- ‘จวคฺคพยญาติโยควิภาคา วสฺส โพ’ติฯ

51. กรา

ริริยปฺปจฺจเย อาทิรการสฺส อนุพนฺธตฺตา อาห- ‘อนฺตสราทิ โลโป’ติฯ

52. อิกิ

อถ สรูเปจฺเจตาวติ วุตฺเต- ‘กิริยตฺถสฺส สรูเป’ติ กถํ วิญฺญายติจฺจาห- ‘กิริยตฺถา’ติจฺจาทิฯ นนุ จ โล-ยํ กตฺตริ วิธีย มาโนกถเมตฺถ สิยาตฺยาห- ‘อกตฺตริปิ’จฺจาทิฯ อภิมโต กจฺจายนสฺสฯ ปฏิปาทยิตุมาห- ‘ตตฺถา’ติอาทิฯ กรณํ อุจฺจารณํ, อสฺส กโรติ สมาสวากฺยํฯ น หิ เอว ทีหิ กาโร วิหิโตติ อกฺขเร เหว การสฺส วิหิตตฺตา อกฺขรสมุทายโต น ปปฺโปตีติ ภาโวฯ อถ เจติ มตปฺปทาเนฯ เอวาทิสทฺทวาจกา เอวการาทโย สาธโวติ อถ มตนฺติ อตฺโถฯ

ตตฺถาติ ตถา อภิมเต ตสฺมิํฯ นิยมเหตุโน อภาวาติ อกฺขเรเหว การปฺปจฺจโย วิเธยฺโย น ปน เอวาทีหิจฺจสฺส นิยมสฺส โย เหตุ ตสฺส เหตุโน อภาวาฯ

53. สีล

กิมิทสีลมิจฺจาห- ‘สีลมฺปกติสภาโว’ติฯ ตญฺจ สีลมนุมาเนน วิญฺญายติจฺจาห- ‘ตญฺเจ’จฺจาทิฯ กิริยาวิสยรุจิวิเสสานุมิตนฺติ อุณฺหโภชนสงฺขาตา กิริยา วิสโย ยสฺส โส (กิริยา) วิสโย รุจิวิเสโส, เตน อนุมิตนฺติ อตฺโถฯ กิมิทมาภิกฺขญฺญนฺติ อาห- ‘อาภิกฺขญฺญ’มิจฺจาทิฯ ปุนปฺปุนภาโว โปโนปุญฺญํฯ อาเส วา ตปฺปรตาติ ตเมวาภิกฺขญฺญํ ปริยาเยหิ ผุฏีกโรติฯ

ยชฺเชวนฺติ ยทิ อาภิกฺขญฺญํ ตปฺปโต วุจฺจเตฯ ตสฺสีลฺยมิทํ โหตีติ อิมินา- ‘สีลาภิกฺขญฺญาทิ’’สุตฺเต สีลสทฺเทเนวาภิกฺขญฺญสฺส คหิตตฺตํ ทีเปติฯ อญฺญถาปิ สีลโต อญฺญเมวาภิกฺขญฺญนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺมิํ เทเส’ติอาทิฯ

คมฺมมาเนติ ปตียมาเนฯ ปตีติ จ อตฺถปฺปกรณสทฺทนฺตราทีหิฯ อภิมโตติ ปาณินิเยหิ อภิมโตฯ อาวสฺสกคฺคหณาเยว สิทฺโธติ วุตฺตํ กถเมตฺถาวสฺสมฺภาโว ปตียติ จฺจาห- ‘ตญฺจา’ติอาทิฯ

โยควิภาคาติ ‘ณี’ติ โยค วิภาคาฯ สาธุํ กโรติ, พฺรหฺมํ วทติ, อสทฺธํ ภุญฺชติ, ปณฺฑิตมตฺตานํ มญฺญตีติ วิคฺคโหฯ สาธุนฺติ กิริยาวิเสสนํฯ อสฺสทฺธโภชีติ วเตฯ วตญฺจ โภชเน อตฺถิตายํ สทฺธอสฺสทฺธโภชนวิสยายํ ปวตฺติยํ ยทิ ภุญฺชติ อสฺสทฺธเมว ภุญฺชติ น สทฺธนฺติ สตฺเถ วุตฺตนิยโม, อสฺสทฺธํ ภุญฺชติ เอวาติ โนตฺตรปทาวธารณํ… เอวญฺหิ วิญฺญายมาเน ยเทวาสฺสทฺธํ น ภุญฺชติ ตเทว วตโลโป สิยาติ [อตฺถิตาย (โภชนากงฺขิตตฺตา) ยเถจฺฉํ สามญฺเญน โภชเน ปวตฺติยํ มตฺตายํ อสทฺธโภชนํ สตฺถวิหิตมุปลภมานสฺส สทฺธโต นิวตฺติตฺวา วิเสเส หิ สทฺเธ ปวตฺตินิยโม วตมุจฺจเต, นิยโมจาตฺรทุวิโธ สมฺภวติ-อสทฺธํ ภูญฺชติ เอว, อถทฺธโม ภุญฺชตีติ วา, ตตฺราทิเม นิยเม ยเทวา สทฺธํ น ภุญฺชติ ตเทววต โลโปสิยา (ร-3-228) กาตนฺตปญฺชิกา]ฯ อญฺญถาปิ ปฏิปาทยิตุมาห- ‘ฆณนฺตาทีหิ’จฺจาทิฯ

54. ถาว

สยเมว อตฺตนาเอวฯ กมฺมกตฺตรีติ อุภยตฺถาปิ กมฺมกตฺตริ ปจฺจโย พหุลาธิการาติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ ปน เอโกปิ ปทตฺโถ กมฺมญฺจ โหติ กตฺตาจ การกสตฺติเภทโตฯ ยถา ‘ปียมานํ มธุ มทยตี’ติ เอกสฺสาปิ สตฺติเภทา กมฺมตฺตํ กตฺตุตฺตํ, ตถา ตฺราปีติ วิญฺเญยฺยํฯ โย ปรํ ภญฺชติ ตตฺถปิ สิยา สามญฺญวิธานโตติ อาห- ‘นิปาตนสฺสิ’จฺจาทิฯ โทสนฺธการํ ภินฺทตีติ โทสนฺธการภิทุโรฯ

55. กตฺต

ภูตสทฺเทเนตฺถาธิปฺเปตตฺถมุปทสฺเสตุมาห- ‘ภูตมตีต’มิจฺจาทิฯ อญฺญถาติ ยทฺยติกฺกนฺตวจโน น สิยาติ อตฺโถฯ

นนุจาตฺเรตเรตรนิสฺสยโทโส ปสชฺชเต, สตี หิ ภูตาธิกาเรตฺโต วิธียเต, สติ จ ตฺเต ภูตสทฺทสฺส นิปฺผตฺตีติ ผุโฏ เยวิตเรตรนิสฺสยโทโสติฯ เนสโทโส, สงฺเกตาติ พฺยตฺโต สทฺทตฺถสมฺพนฺโธ จิรกาลปฺปวตฺโต, นาสฺส กิญฺจิ อสาธุตฺตํ, อติกฺกนฺเต จาสฺส วุตฺติ สทฺทสตฺติสภาวโต เวทิตพฺพาฯ กฺตวนฺตา ทโยปิ จรหิ สทฺทสตฺติสภาวโต ภูเตเอว ภวิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพํฯ ภูตสทฺโท-ยมติกฺกนฺตตฺเถ ปสิทฺโธ กฺตวนฺตาทโยตฺวปฺปสิทฺธา, อโต เตน ปสิทฺธตฺเถนาปฺปสิทฺธานมนฺวาขฺยานํ กรียตีติฯ ภูเตติ จายํ ปกติวิเสสนํ วา สิยา ‘ภูตตฺเถ วตฺตมานา’ติ, ปจฺจยตฺถ วิเสสนํ วา’ภูเต กตฺตรี’ติ, ตตฺร กสฺสิทํ วิเสสนนฺติ อาหภูเตติ ปกติวิเสสน’นฺติฯ กุโตจฺจาห- ‘สมฺพนฺธสฺส เจ’ตฺยาทิฯ อถ ปจฺจยตฺถวิเสสเน โก โทโสจฺจาห- ‘ปจฺจยตฺถวิเสสเน หิ’จฺจาทิฯ ปจฺจยตฺถสฺส กตฺตุโน อนภิกฺกนฺตตฺตา อยนฺติ ปโยโค โนปปชฺชเตติ ภาโวฯ อภิเธยฺเยติ อิมินา ปโยชนาทิํ พฺยวจฺฉินฺทติฯ

56. กฺโต

กมฺเม คุณีภูตตฺตาติ กมฺเม สติ ภาวสฺสาปฺปธานตฺตาฯ ‘‘คุณมุขฺเยสุ มุขฺเยเยว การิยสมฺปจฺจโย’’ติ มุขฺเย กมฺเมเยว ปจฺจโย, น ตุ ภาเว ตสฺเสตฺถาปฺปธานตฺตาฯ

57. กตฺต

นนุจารมฺเภติ วุตฺตํ- ‘กิริยารมฺเภ’ติ กถนฺติ อาห- ‘โสเจ’จฺจาทิฯ โส จ อารมฺโภฯ กิริยาเยว อารมฺโภกิริยารมฺโภ ตสฺมิํฯ กิริยารมฺเภติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา กิริยตฺถวิเสสนํ วา เอตํสิยา ปจฺจยตฺถวิเสสนํ วา อุภยถาปิ น โทโสติ ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถวิเสสนํ เจต’นฺติอาทิฯ ปจฺจยตฺถวิเสสนปกฺเขปิ สามตฺถิยา อารมฺเภ กิริยตฺถสฺสาปิ ปวตฺตี โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถสฺสาปิ’จฺจาทิฯ สามตฺถิยํ ทสฺเสติ ‘สามตฺถิยมฺปนา’ติอาทินาฯ อนนฺตรสุตฺเตน โย วิหิโต กฺโต, โสปิ สามญฺเญน วจนโต ภาวกมฺเมสุ อารมฺเภปิ โหตีติ โยชนาฯ สามญฺเญน วจนโตติ ‘‘กฺโต ภาวกมฺเมสู’’ติ (5-56) สามญฺเญน วจนโตฯ ภาวกมฺเมสุเจติ เอวํ น วุตฺตนฺติ ‘ยถาปตฺตญฺเจ’ติ วทตา วุตฺติกาเรเนวํ น วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

กสฺมา เอวํ น วุตฺตนฺติ อาห- ‘ปุพฺพสฺมิํ วิยา’ติ อาทิฯ อนิยมุปฺปตฺติ สญฺญาย สติ ญาปนนฺติ ตนฺนิเสเธตุมาห- ‘ปุนพฺพจนโต’ติอาทิฯ มาสงฺกีติ กมฺมนิ, เตเนวุปฺปตฺตีติ ปฐมาฯ เอวํ มญฺญเต ‘‘ภาวกมฺม คหณํ จากาเรนานุกฑฺฒิย ‘ภาวกมฺเมสุ จา’ตฺยเนน กฺเตวิธีย มาเน อิทมาสงฺกียเต ‘ปุพฺเพเนว สามญฺเญน สิทฺเธ ปุนพฺพจนา [ปุนพฺพจนํ] กิริยตฺถานิยเมน ตฺตสฺสุปฺปตฺตี’ติ, ยถาปตฺตญฺเจติ หฺยุจฺจมาเน จกาเรน ยถาปตฺตมฺปิ การิยมนุญฺญายเตติ ปุพฺเพเนว วจเนน ภาวกมฺเมสฺวารมฺเภปิ ยถาปตฺโต กฺโต ภวตีติ วิญฺญายเต’’ติฯ เอวญฺจรหิ ภาวกมฺเมสฺวารมฺเภปิ ปุพฺเพเนว สิทฺธตฺตา ‘‘กตฺตริอารมฺเภ’’อิจฺเจว วุจฺเจยฺย กิํ จกาเรเน จฺจาสงฺกิยาห- ‘ปทานมวธารณ ผลตฺตา’จฺจาทิฯ

นนุจาทิภูโต กิริยากฺขโณ อารมฺโภ นาม, พหูหิ กิริยากฺขเณหิ กเฏ ปริสมตฺเตเยว ภูโต กาโล จ ภวตีติ กิริยาผลสฺสาปรินิปฺผนฺนตฺตา วตฺตมาโนว กาโลติ ตตฺรกฺโต น ปปฺโปติจฺจาสงฺกิยาห- ‘กิริยาผลสฺสิ’จฺจาทิฯ

กเฏกเทสสฺสาปิ กฏตฺตา ตสฺส จ นิพฺพตฺตตฺตา ภูตวจนิจฺฉาติ ภาโวฯ นนุจาทิสูเต กิริยากฺขณกาเล กโฏ นาภินิพฺพตฺโต, กฏการณภูตา พีรณาว หิ ตทา สนฺติ, น จ ตทวตฺถา เต เอว กโฏติ กถํ ‘ปกโต กโฏ’ติ ภูตกาเลน ปกตสทฺเทน กฏสทฺทสมานาธิกรณตฺตมิจฺจาห- ‘อาทิภูเตเน’จฺจาทิฯ ตตฺถ ตสฺมิํ วิเสเสฯ ปกตฺตุํ อารภิ, ปกตฺตุํ อารภียิตฺถ, ปโสตฺตุํ อารภิ, ปโสตฺตุํ อารภนนฺติ อตฺเถ ตฺโตฯ

58. ฐาส

อนารมฺภตฺถํวจนนฺติ อารมฺเภ ปุพฺเพเนว สิทฺธตฺตาฯ อปาทิโนปิสิลิสสฺส สกมฺมกตฺตา- ‘เยภุยฺเยนา’ติ วุตฺตํฯ สกมฺมกตฺถนฺติ วตฺวา สกมฺมตฺตเมสํ ปาทิโยเค สติ โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘ปาทิสหิตา’จฺจาทิฯ ขโฏปิกา มญฺโจฯ

59. คม

อวิวจฺฉิตกมฺโม เจหากมฺมโกติ กถยมาห- ‘อวิชฺชมาเน’จฺจาทิฯ ยาตวนฺโต ยาตา, ยานํ ยาตํฯ อโยยิตฺถาติ ยา โตฯ กฺโต น วิธาตพฺโพ ปาณินิเยหิ วิยฯ การณสามคฺคิยํ ภูตายนฺติ สสฺสาทิเหตุภูตสมิทฺธิยํ ภูตายํฯ สา จ ภูตา เยวาตีมินา การณสามคฺคิยา อตีตกาลิกตฺตมาหฯ

60. อาหา

อาธาเรเจติ อนุวุตฺติยา เอตฺถ จการโต ‘ยถาปตฺตญฺเจ’ติ สมฺพนฺธา วุตฺตนฺติ เสโสฯ เอวํ น กุโตจิ อปกสฺสนํ สิยาติ เอวมาธาราทิเก อนุวตฺตมาเน สติ กุโตจิ อาธาราทิโต อปกสฺสนํ วิสุํ กรณํ น สิยาติ อตฺโถฯ ตถา สติ เหฏฺฐา สุตฺเตเนกโยคเมว กเรยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ภาวกมฺเมสูติ สมฺพชฺฌเตติ โยชนาฯ

พหุลสฺส ภาโว กมฺมํวาติ พหฺวตฺถาทานเมวาตฺร พหุลสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ภาโว กมฺมํเจติ ตตฺถ ปจฺจโยฯ เกจีติ ปาณินิเย เยว สนฺธายาหฯ ตสฺสาปิ ภูเตเยว ปวตฺติมุปทิสติ ‘โสปิ’จฺจาทิ

นา ฯ ภิชฺชมานนฺติ ปจฺจมานํฯ ปรรูเปน ปสฺสินฺโนติ โยชนาฯ เกจิติ เตเยวฯ ‘‘มติพุทฺธิปูชตฺเถหิ เจ’’ติ (3-2-188) เตสํ สุตฺเต จสทฺทากฑฺฒิเต ทสฺเสติ ‘ยถา’ติอาทินาฯ อกฺโกจฺฉิ ตนฺติ กมฺเม วิคฺคหมาห, ตนฺติ กมฺมปทํ, เอวมุปริปิ จุราทิณิโลเป ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาปฺยภาโว’’ตฺยาการนิวตฺติฯ กสิรยํ คตฺยาทฺยเน กตฺโถ, กฏฺฐํตฺยตฺร กิมตฺโถติ อาห- ‘เอตฺถ หิํสตฺโถ’ติฯ

เหตุโนติ ทุกฺขผลสฺส เหตุโน อคฺยาทิโนฯ กฏฺฐสทฺทสฺส ผลเหตุภูเต อคฺยาทิเก วตฺตมาเน เอวํ โหตุ ผเลวตฺตมาเน กถนฺติ อาห- ‘ยทาปนา’ติอาทิฯ โกธาติโก อิธฯ

61. ตุํตา

นนุ จ ภาเวอิติ ภวตินายํ ฆณนฺเตน นิทฺเทโส กรียตีติ ภวติวิสโยว ปจฺจยตฺถนิทฺเทโส กโต ภวติ, ตโต จ ภวติโน โย ภาโว ตสฺมิํเยว วาจฺเจ ปจฺจโย สิยา, โส จ ภวติโต เยวุปฺปชฺชมาเนน ปจฺจเยน สกฺกาภิธาตุํ ตโต ตสฺมาว ปจฺจเยน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา กถํ ปจิตุํ ปาโก จาโค ราโคติปจาทีหิภวติ จฺจาห- ‘ภวนํภาโว กิริยาธาตฺวตฺโถ’ติฯ

กิริยาสามญฺญญฺหิ สพฺพธาตฺวตฺถานุคตํ ภวติสฺสตฺโถ, เตน กิริยาสามญฺญวาจินาตฺถนิทฺเทโส กรียมาโน สพฺพธาตุวิสเย กโต ภวติ ตสฺมา ปจาทีหิปิ ภวตีตฺยธิปฺปาโยฯ

นนุ จาตฺร ตุมาทโย ภาเว ภวนฺตีติ วุตฺเต น วิญฺญายเต กิํวิเสสิเต ภาเว ตุมาทโย ภวนฺติจฺจาห- ‘ยโต’จฺจาทิฯ ตสฺสาติ ธาตุโนฯ โย วตฺตพฺโพ ภาโวติ โย วาจฺโจ ภาโวฯ กุโตจฺจาห- ‘สมฺพนฺธา’ติฯ ตุมาทีนํ ยา ปกติ ตาย วาจฺเจเนว ภาเวน สห สมฺพนฺธาติ อตฺโถฯ ฐาตพฺพนฺติ ภาเว ตพฺโพฯ อถ กฺริยายํตฺยเนน ตพฺพาทฺยภิหิตสฺส ทพฺพรูปาปนฺนสฺส ภาวสฺส กถํ คหณํตฺยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ สกนิสฺสยกิริยาพฺยปเทโสติ ทพฺพ รูปสฺส อตฺตโน นิสฺสยภูตาย กิริยาย พฺยปเทโส ทฏฺฐุํ จกฺขุจฺจาโท ภวนกิริยาย ปตียมานตฺตา ตุมาทโย ภวนฺเตวฯ

นนุ จ ตุมาทีนํ ภาเว วิหิตตฺตา กิริยาเยว ปธานตฺตนฺติ กมฺม การกํ นปฺปตียเตติ กถํ ‘กฏํ กาตุํ คจฺฉตี’ติ สิยาจฺจา สงฺกิย ปฏิปาเทตุมาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ ธาตฺวตฺถกโต กิริยาสงฺขาเตน ธาตฺวตฺเถน กโตฯ อตฺถีติ อิมินา ยตฺถ ‘สุปฺยเต เทว ทตฺเตเน’จฺจาโท นตฺถิ, ตตฺถ น กมฺมมฺปตียเตติ ทสฺเสติฯ

‘‘อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเวตุํ วา’’ติ (4-2-12) กจฺจาเนน อตทตฺถายมฺปิกิริยายํ ตุมาทโย ยถาสิยุนฺติ วิสุํ สุตฺติตํ, เตนาห- ‘อิจฺฉตฺเถสฺมิ’จฺจาทิฯ ยถา ‘โภตฺตุํ ปจตี’ตฺยาโท โภชนกิริยา ปโยชนา ปจนกิริยา โหติ, เนวเมตฺถ ตปฺป โยชนา อิจฺฉา… ปจนกิริยายวิยตปฺปโยชนตฺตาภาวโตติ อยมสฺสาธิปฺปาโยฯ ปุเนจฺจาทินา วุตฺตานิฏฺฐปาตสฺสาสงฺกํ วิรจยมาห- ‘อตทตฺถายมฺปิ’จฺจาทิฯ

อิจฺฉตฺถสฺส ธาตุโน ปโยคาติ อิมินา ‘อิจฺฉนฺโต กโรตี’ติ เอตฺถ อิจฺฉนฺโตติ อิจฺฉตฺถสฺส ธาตุโน ปโยคตฺถเมว, น อิจฺฉาย ปโยชนํ กรณนฺติ ทีเปติฯ เทวทตฺตํ ภุญฺชมานมิจฺฉตีเตตฺถ โภตฺตุนฺติ น โหติ สมานกตฺตุเกสูติ วจนโต, โภชนสฺส เทวทตฺโต กตฺตา, อิจฺฉติสฺส อญฺโญเยวาติปิ สุตฺตสฺส วิสุํ ปโยชนํ น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘เทวทตฺต’มิจฺจาทิฯ

อิจฺฉติสฺสาติ’เทวทตฺตํ ภุญฺชมานมิจฺฉตี’ติ เอตฺถ อิจฺฉตีติ วุตฺตอิสิสฺสฯ สาธนํ ‘เทวทตฺตํ ภุญฺชมาน’นฺติ วุตฺตกมฺมสงฺขาตํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส โส สาธนตฺโถ-อิจฺฉติฯ ตสฺส ภาโว ตตฺตํ, ตสฺมาฯ กมฺมเมวิจฺฉาย ปโยชนภาเว ฐิตนฺติ ภาโวฯ นิรตฺถกนฺติ เอตทตฺถเมว สมานกตฺตุกคฺคหณํ กตํ ตญฺจ ยถาวุตฺเตน ปสงฺคาภาวา นิรตฺถกนฺติ อธิปฺปาโยฯ

สกาทฺยตฺเถสุ ธาตู สูปปเทสุ ธาตุ มตฺตา ตุมาทโย สุตฺตนฺตเรน วิหิตา ปาณินิเยหิ, เตนาห- ‘สกาทิธาตุปฺปโยเค’ติอาทิฯ สิทฺธาติ ตุมาทโย สิทฺธาฯ ภุชิกิริยตฺถาติ ภุชิกิริยา อตฺโถ ยสฺสา สตฺติยา สา ภุชิกิริยตฺถา ปตียเตฯ

ปตีย มานตฺเต การณมาห- ‘อสโตปิ หิ’จฺจาทิฯ ปเรเหตฺถ อกิริยตฺโถปปทตฺโถ ปุนารพฺโภติ วณฺณิตํฯ ตเทตํ วิฆฏยิตุมาห- ‘เตเน’จฺจาทิฯ ปเรสมยมธิปฺปาโย ‘‘สกฺโกติ โภตฺตุํตฺยาโท โกสลฺยํ คมฺยเตฯ คิลายติ โภตฺตุํติ ตทสตฺติฯ ฆฏเต โภตฺตุํตฺยาโท โยคฺยตาฯ อารภเต โภตฺตุํตฺยาโทภุชิสฺเส วาทฺยวตฺถากิริยนฺตรํฯ ลภเต โภตฺตุํติ อปฺปจฺจกฺขานํฯ อตฺถิ โภตฺตุนฺติอาทีสุ สมฺภวมตฺตํฯ วฏฺฏติ โภตฺตุํตฺยาโท โทสา ภาโว คมฺยเตฯ สกฺโกติจฺจาทิโน อุปปทสฺส โภชนาทิกิริยตฺถตา น คมฺยเต ตสฺมา อกิริยตฺเถสุปิ สกาทีสูปปเทสุ ตุมาทโย ภวนฺตี’’ติฯ

ปตียมาเนสฺวปฺเยเตสฺวตฺถนฺตเรสุ ตาทตฺถิยมตฺถิเยวาติ ปุพฺเพน วิหิตสฺส ตุมาทิโนตฺร น พาเธติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ ตาทตฺถิยมตฺถิเยวาติ โภชนกิริยตฺถตา สกฺโกติอาทีนํ อตฺถิ เยวาติ อตฺโถ สิทฺธาเยว ‘‘ตุํตาเย’’จฺจาทินาฯ อลมตฺถวิสิฏฺเฐสุ ปริยตฺติวจเนสูปปเทสุ ธาตุโต ตุมาทโย วิหิตา ปเรหิ, ตตฺถาห ‘อลมตฺถวิสิฏฺเฐ’อิจฺจาทิฯ ปหุสทฺทมฺปิ อนฺโตคธํ กตฺวา ‘สมตฺถาที’ติ วุตฺตํ, ภวติสฺส สมฺภโว ‘‘ปุพฺเพกกตฺตุกาน’’นฺติ (5-63) เอตฺถ พฺยาขฺยายิสฺสเตฯ อภิมตาติ กจฺจายเนน ‘‘อรหสกฺกาทีสุ เจ’’ติ (4-2-13) จสทฺเทน อภิมตา อิมสฺสาติ ‘กาโล โภตฺตุํ’ติอาทิโนฯ ยถา โภตฺตุมโนติอาทินา ปเรสมฺปิ อยเมว นิปฺผตฺติกฺกโมติ ทีเปติฯ อพฺยภิจารโตติ อวินาภาวโต, ภวติ โภชนํ ภาโวติ โภชนํ ภุญฺชนํ ภาโว ภวตีติ อตฺโถฯ นตุคมิสฺสกิริยาตทตฺถาติ คมนกิริยา โภชนตฺถา น โหตีติ อตฺโถฯ อตฺถสทฺโทหฺยยํ ปโยชนวจโน ยญฺจ ยมุทฺทิสฺส ปวตฺตติ, ตํ ตสฺส ปโยชนํ ภวติฯ นจายํ โภชนมุทฺทิสฺส คมิสฺสติ, กิญฺจรหิ การิยนฺตรํ, เกวลํ เตน นิมิตฺเตน สมฺภาวียเตฯ ยทา ตุ โภชนตฺถเมวารพฺภเต คมนกิริยา, ตทา ภวตฺเยว’คมิสฺสติ โภตฺตุ’นฺติฯ

ตุํวิสเย ณโกปิ วิหิโต ปาณินิเยหิ, ตตฺราห- ‘การโก วชติ’จฺจาทิฯ ปริหารมาห- ‘ปุพฺเพ’จฺจาทินาฯ

‘กตฺตริลฺตุ’จฺจาทินา โยยํ ณโก ตีสุปิ กาเลสุ สามญฺเญน วิหิโต, กฺริยตฺถา ยํ กฺริยายํ อุปปเท กตฺตุโน-ภิธานํ สิทฺธํ, น จาสฺส วิเสสวิหิเตน ตุํปจฺจเยน พาธา ภินฺนตฺตา, ตุํปจฺจยสฺส หิ ภาเว วิธานํ ณกสฺส ตุ กตฺตรีติฯ ปุพฺพณเกเนว สิทฺเธปิ ลฺตฺวาทินิวตฺติยา โส วิเธยฺโยว, โน เจ ลฺตฺวาทโยปิ สิยุนฺติ โจทกปฺปสงฺคมาสงฺกิยาห- ‘นเจว’มิจฺจาทิฯ อวคมาภาวเมว ผุฏยิตุมาห- ‘นหิํ’จฺจาทิฯ หิ ยสฺมาตฺยตฺเถ โย เอโส วชติ โส กตฺตา, โย เอโส วชติ โส วิกฺขิโปตฺยยมตฺโถ-ตฺร คมฺยเต, น ปน เตหิ ตาทตฺถิยํ คมฺยเตติ อตฺโถฯ โจทโก ลฺตฺวาทีหิ สามฺยมาปาทยิตุํ สามริสํ วุตฺตวิธิเนวาปฺปตฺติํ ณกสฺสาปฺยาห- ‘ณโกปิ’จฺจาทิฯ อคตฺถํ [อปกตตฺถํ (โปตฺถเก)] ยทิปิ ณเกน ตาทตฺถิยํ น คมฺยเต ปกรณโต คมฺยเตติ ณโก ภวิสฺสตีตฺยาสงฺกิย โจทโก อาห- ‘อเถ’จฺจาทิฯ ปุพฺเพจฺจาทินา วุตฺโต-ยํ ‘ณโก น วิเธยฺโย’จฺจสฺส น ปริหาโร… โสตฺตรตฺตา ยถาวุตฺเตน, กินฺตุ‘ตสฺมา เนวิ’จฺจาทินา อิมินา วุจฺจมาโนวปริหาโรติวิญฺญาตพฺพํฯ ตเทวํลฺตฺวาทีนมฺปิปตฺติโตณกลฺตฺวาทีหิ ตาทตฺถิยานวคเม วินิจฺฉิเต ตาทตฺถิยวิเสเสน เตสํ สมฺภโวติ อนตฺถกํ ‘‘ณกสฺส กิริยตฺโถปปทสฺสวิธานํ ลฺตฺวาทิปฏิเสธนตฺถ’’นฺติ วากฺยการวจนนฺติ สตฺถกาโร นิคมยมาห- ‘ตสฺมา’’จฺจาทิฯ ภวตุ ปกรณโตว [จาปจฺจยโภว] ตาทตฺถิยาวคโม, ตถาปิณโก ปโร วิเธยฺโยตฺยธิปฺปาเยนาห- ‘อถาปิ’จฺจาทิฯ คตตฺตํฯ ภวิสฺสติ กาเล กฺริยตฺถายํ กฺริยายมุปปเท ภาเว จ ณปฺปจฺจยาทโย วิหิตา, ตตฺราห- ‘ปากาย วชติ’จฺจาทิฯ อวิหิเตสุปิ ตาทตฺถิยา สิทฺธเมเวติ อธิปฺปาโยฯ

62. ปฏิ

โสตุนาทีสุ ‘สวนํ กาตุน’อิจฺจาทินา วิคฺคโหฯ สุเตเนติ สวนนฺติ วิคฺคโหฯ

63. ปุพฺเพ

เวติ นาติสมฺพชฺฌเต วิธิโน นิจฺจตฺตาฯ เอกสทฺทสฺสาเนกตฺถตฺตา วิเสเสติ ‘สขฺยาวจโนยเมกสทฺโท’ติฯ กุโตจฺจาห-‘สทฺทาน’มิจฺจาทิฯ เอกสทฺทสฺส สงฺขฺยาวจนตฺเต โยตฺโถ สมฺปชฺชเต, ตมาห ‘เอกสงฺขฺยาวจฺฉินฺโน’ติ, ตทตฺถาติ กฺริยตฺถสฺสตฺถาฯ ยทิปิ ‘ปุพฺพํ พฺยาปาร’นฺติ สมุทาเย เอกเทสภูโต พฺยาปาโร นิทฺธาริยมาโนติ วุตฺตํ, ตถาปิ ปุพฺพสทฺเทน พฺยาปารวาจโก กฺริยตฺโถ วุจฺจเต อุปจารา, เตเนว ‘เตสุ โย ปุพฺโพ ตทตฺถโต กฺริยตฺถา’ติ วุตฺติยํวุตฺตํฯ นนุ จ สตฺติ การกํ, อญฺญา จ ปุพฺพกาลกิริยาย สตฺติ, อญฺญา อุตฺตร กาลกิริยาย, ตสฺมา กุโต เอกกตฺตุกตฺตมิจฺจาสงฺกิย ปฏิปาเทนฺโต อาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ สตฺติมโต ทพฺพสฺสาติ เทวทตฺตาทิโน สตฺติมโต ทพฺพสฺสฯ ตทชฺฌาโรปาติ เอกตฺตสฺส อชฺฌาโรปาฯ เอก กตฺตุกานํ พฺยาปารานํ กมาภิธานาย ตุนาทโย วิธียมานา ภาเวเยวุปฺปนฺนา สกฺโกนฺติ กมมภิธาตุนฺติ ภาเวตฺยตฺราภิสมฺพชฺฌเตฯ

เอกกตฺตุกานนฺติ พหุวจนตฺตา ‘ภุตฺวา ปิตฺวา วชตี’ติปิ ภวติฯ ภุตฺตสฺมินฺเตตฺถ อเนกกตฺตุกตฺตา ภุญฺชิตฺวาปิ ภวติฯ ปาณินิ ยานมิว วิสุํ วจนมนฺตเรน ตุนาทิวิธิปฺปฏิปาทยมาห- ‘มุขํ พฺยาทาย สุปติ’จฺจาทิฯ พฺยาทายาติ ทาธาตุสฺส วิอาปุพฺพสฺส ตฺวาปฺปจฺจเย ‘‘ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส’’ติ (5-064) ตฺวาสฺส ปฺยาเทเส รูปํ, มุขวิวรณํ กตฺวาตฺยตฺโถ, พฺยวธายกกาลสฺสาติ พฺยาทาน สุปนานมนฺตเรโย กาโล ตสฺส, เภทานุปลกฺขณนฺติ เภทสฺสาทสฺสนํฯ เภทสฺสีนํ เกสญฺจิวิชฺชมานตฺตา’เกหีจี’ติ วุตฺตํฯ สหภาเวปีติ พฺยาทานสุปนานํ สหภาเวปิฯ วฑฺฒิตโก ภตฺตราสิฯ

อภิมตา ปาณินิยานํ, ปราย นทิยา ปพฺพโต-วโร วิเสสี ยเตติ อปฺปตฺวา นทิมฺปพฺพโต’ติ วุตฺเต นทิยา โอรภาเค ปพฺพโตติ อตฺโถฯ ภวติ, ตโต จ ปาเรภูตนทีวิสิฏฺโฐ ปพฺพโต ปตียเตฯ อวเรน ปพฺพเตน ปรา นที วิเสสียเตติ อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นทีติ วุตฺเต ปาเร นทิยา โอเร ปพฺพโตติ อตฺโถ ปตียเต, ตโต จ โอรภาเค ปพฺพตวิสิฏฺฐา นที วิญฺญายเตฯ

ภวติโน สพฺพตฺถ สมฺภเว สติ เอกกตฺตุกตา ปุพฺพกาลตา ยถา คมฺย เต ตถา ทสฺเสติ ‘ปฐมํ น ปปฺโปติ’จฺจาทิฯ นิคมยติ ‘ตเทว’มิจฺจาทินาฯ

ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉตีติ ปเร-ญฺญถา นิปฺผตฺติมากงฺขนฺติ ปาณินิยาทโย, ตตฺราห- ‘เอกกตฺตุกาน’มิจฺจาทิฯ อาภิกฺขญฺญาวคเม การณํ ปุจฺฉติ ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทิฯ วุตฺตเมว ผุฏยติ ‘เยหิ’จฺจาทินาฯ เยหีติ เวยฺยากรเณหิฯ ชิวคฺคาหํ อคาหยิจฺจาโท ปเรญฺญถา ปฏิปนฺนาตทาห- ‘กมฺม’มิจฺจาทิฯ สกงฺเคติ ปาณิปาทาทิเก-ตฺตนิเยวยเวฯ ณํ ปจฺจโย อภิมโตติ สมฺพนฺโธฯ กิํ ณมฺปจฺจเยนาติ อิทํ วุตฺตํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญถา สิทฺธิปฺปการมาห- ‘ชีวสฺสิ’จฺจาทิฯ กิํ วิสิฏฺฐนฺติ ปุจฺฉิตฺวา ชีวคฺคาเหน วิสิฏฺฐนฺติ ทสฺเสตุํ ชีวคฺคาห’นฺติ อาหฯ ชีวคฺคาหสงฺขาตํ คหณมกาสีติ อตฺโถฯ

อาขฺยาตนฺติ อคาหยีติ อาขฺยาตํ กตฺตพฺพรูปนฺติ อิมานา คหณ กิริยาย กมฺมตฺตํ โพเธติฯ ตพฺพิเสสนมฺปีติ กตฺตพฺพรูปาย คหณ กิริยาย วิเสสนมฺปิฯ ตถาภูตเมวาติ กตฺตพฺพรูปเมวฯ ตถา เจติ กิริยาวิเสสเน ทุติยาย ณมนฺเต ชาเต สติฯ ณมนฺต รูปนฺติ ณมนฺตสฺส รูปํ ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ ณํปจฺจเยนิห กิญฺจิเนติ สมฺพนฺโธฯ อิเหติ อิมสฺมิํ พฺยากรเณฯ กิญฺจิ ปโยชนํฯ ปจาทิโตติอาทิสทฺเทน เตหิ อวิหิตณมฺปจฺจยา คหิตาฯ

64. นฺโต

โย สาธยิตุมารทฺโธ นจ นิฏฺฐมุปคโตติ โย กฏาทิสาธยิตุํ นิพฺพตฺตยิตุํ อารทฺโธ นิฏฺฐํ ปริสมตฺติํ น โจปคโต นปฺปตฺโตฯ ปวตฺโต-นุปรโตวาติ โย ปพฺพตาทิ นิจฺจปฺปวโต-อวิรโต เตเนว นิฏฺฐํ โนปคโตโสวตฺตมาโนติ วุจฺจเตติ โยชนาฯ ตพฺพิ สยกิริยาทฺวาเรนาติ ยถาวุตฺตกฏาทิวิสย กิริยามุเขน, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ยถาวุตฺตกฏาทีนํ วตฺตมานตฺตา ตพฺพิสยา กิริยาปิ วตฺตมานา เอวาติ ตํทฺวาเรน กฺริยตฺถวิเสสน’’นฺติฯ

ภุญฺชติ เทวทตฺโตติ เอตฺถ ยชฺชปิ ภุญฺชมาโน หสติ ขชฺชติ [วทติ] ปานิยํ ปิวติ, ตถาปิ ยุตฺตา วตฺตมานตา กตฺตุมิจฺฉิตสฺสารมฺโภ น ปริสมตฺโตติ วุตฺตํ- ‘สาธยิตุมารทฺโธ น จ นิฏฺฐมุปคโต’ติฯ ติฏฺฐนฺติ ปพฺพตาติอาทีสุ นิจฺเจสุ ปพฺพตาทีสุ ภูตานาคตานมสมฺภวา ตนฺนิเสธิโน วตฺตมานสฺสาปฺยสมฺภวา ยทีปิ กาลวิภาโค น วิญฺญายเต, ตถาปิ อารทฺธสฺส ฐานสฺสาปริสมตฺติยา วตฺตมานา เอวาติ วุตฺตํ- ‘ปวตฺโต-นุปรโต วา’ติฯ กตฺตุวิเสสเน สติ โก โทโสจฺจาห- ‘กตฺตุ วิเสสเน’จฺจาทิฯ อิหาปิ สิยา กตฺตุโน วตฺตมานตฺตา, วตฺตมานตฺต เมวาสฺส ปกาเสตุมยนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อปฐมา สมานาธิกรเณ’’ตฺยาทีหิ (3-2-124) อเนเกหิ สุตฺเตหินฺตปฺปจฺจโย ปาณินิเยหิ วิหิโตฯ

อิธ ปน สามญฺเญน วิหิตตฺตา อาห- ‘สามญฺเญนา’ติอาทิฯ สนฺโต ‘อส-ภุวิ’นฺตปฺปจฺจโยฯ ‘‘กตฺตริ โล’’ (5-18) ‘‘นฺตมานานฺติ ยิยุํสฺวาทิโลโป’’ติ (5-130) อการสฺส โลโปฯ ตปนฺโต ‘ตป-สนฺตาเป’ฯ ชปฺปนฺโต ‘ชปฺป=วจเน’ฯ ปฐนฺโต ‘ปฐ=อุจฺจารเณ’ ปจนฺโต ‘ปจ=ปาเก’ธารยนฺโต ‘ธร=ธารเณ’ฯ ปโยชกพฺยาปาเร ณิ, ธริตุํ ปยุญฺชมาโน ธารยนฺโตฯ ทิสฺสนฺโต ทิส ทุส=อปฺปิติยํ’’ ทิวาทีหิ ยก’’ (5-12) ยชนฺโต ‘ยช-เทวปูชายํ’ฯ อรหนฺโต ‘อรห-ปูชายํฯ ยถาจาติอาทินา อปฐมาสมานาธิกรณาทีสุ ‘สํวิชฺชมาโน วิโรจมานํ ชปฺปมาโน’จฺจาทีสุ มาโน นฺโต วิย ทฏฺฐพฺโพติ วทติฯ

65. มาโน

กาลกโต อวตฺถาวิเสโส วโยฯ มาโนวาติ อิมินานฺตปฺปจฺจยาภาวมาหฯ ยุชฺฌมานา’ยุธ=สมฺปหาเร’ ‘‘ทิวาทีหิ ยก’’ (5-12) ‘‘ตวคฺควรณาน’’มิจฺจาทินา (1-48) ธสฺส โฌ’’วคฺคลเสหิ เต’’ติ (1-49) ยสฺส จฯ ‘‘จตุตฺถทุติเยสฺเวส’’นฺติอาทินา (1-35) ฌสฺส โชฯ นจฺจมานา ‘นจฺจ=นจฺจเน’ฯ

67. เตสฺส

สวิสเยติ กตฺตริ ภาเว กมฺเมจฯ

68. ณฺวาท

ณฺวาทโยติ ‘ณฺวาทโย’จฺจเนน สุตฺเตนฯ กติปยธาตฺวาทิปริคฺคเหนาติ ธาตโว ปกติภูตา อาที เยยํ กาลาทีนํ เต ธา ตฺวาทโย เตสํ ปริคฺคเหนาติ อตฺโถฯ กาโล วตฺตมานาทิ, การกํ กตฺตาทิ ปกํเสน นิยเมน ปจฺจโย กรียเต เอตสฺมาติ ปกติฯ กากฺริยํ อายุกาทิฯ

การิยวิเสสนฺติ อาเทสาทิการิยวิเสสํฯ การุ สิปฺปิชาติ วิเสโสฯ ตจฺฉกาทโย (ตจฺฉกกมฺม) การตนฺตวายรชกนหาปิตา ปญฺจ การโว จารุทารุติ วตฺตมาเน กาลนิยเมนาญฺญตฺราปิ ภวิสฺสติฯ เอวํ การุอาทีสุปิฯ

69. ขฉ

ขฉสานนฺติ วุตฺเต ตทนฺตคฺคหณํ กถมิจฺจาห- ‘ปจฺจยคฺคหเณ’จฺจาทิฯ พฺยาขฺยาตตฺถํ, นนุ สุตฺเต เอกสฺสโรติ ปุลฺลิงฺเคน นิทฺเทโส, อาทีติ จ ตพฺพิเสสนํ, เอวํ สติ นปุํสเกน วิวรณํ กถํ ยุชฺชตีติ อาห- ‘สทฺเท’จฺจาทิ, อถ ชาคเรจฺจาโท ปุถควยเวกสฺสรสฺส ชาครสทฺทสฺส จ ปจฺเจกํ กสฺมา น ทฺวิภาโวจฺจาห- ‘เตเนเว’จฺจาทิฯ

เตเนวาติอาทีติ เอกสฺสโรจฺจสฺส วิเสสนตฺตเหตุนาวฯ อวยเวกสฺสรสฺสาติ วิเสสนสมาโส ‘อวยโว จ โส เอกสฺสโร เจ’ติฯ อถาทีหิ เอกสฺสรวิเสสนตฺเตปฺยวยเวกสฺสรสฺส กสฺมา น ทฺวิภาโวจฺจาห- ‘เอกสฺเสวาทิตฺตา’ติฯ

อิตรสฺสาติ ปฐเมกสฺสรโต-ญาสฺสาวยเวกสฺสสรสฺสฯ โทสทุฏฺฐตฺตา เนตฺถ วิเสสนสมาโสติ วตฺตุมาห- ‘เอกสฺสโรติ’จฺจาทิฯ ตถา สติ โก โทโสติ อาห- ‘เอโก เจ’จฺจาทิฯ สโรทีติ จ วุตฺเต ‘อีห-ฆฏเน’จฺจาทีนเมว สิยาฯ

นนุ จ ปจติมฺหิ เยเนวากาเรน ปจสทฺโท เอกสฺสโร เตเนว ตทวยวาปิ อจฺสทฺโท ปสทฺโท จ เอกสฺสโร, ตโตวาวยวานมฺปิ ปจฺเจกํ ทฺวิพฺพจนํ ปปฺโปติ… ทฺวิพฺพจนการิยิโน อาทิสฺส เอกสฺสรสฺส สามญฺเญน นิทฺเทสา, เอวญฺจ สมุทายสฺส ตทวยวานญฺเจกสฺสรานํ วิสุํ ทฺวิพฺพจเน กเต อนิฏฺฐมฺปปฺโปตีตีทมปากตฺตุมาห- ‘สกิํสตฺถปฺปวตฺติยา สาวยวสฺส สมุทายสฺส คหณ’นฺติฯ สกิํ สตฺถปฺปวตฺติยา เอกวารํ ทฺวิพฺพจนสุตฺตสฺส ปวตฺติยา ทฺวิพฺพจนกรเณนาติ วุตฺตํ โหติฯ

สาวยวสฺสาติ ยถาวุตฺตาวยเวหิ สห วตฺตมานสฺส น วินา เตหิฯ เอวํ มญฺญเต ‘‘ยสฺส ทฺวิพฺพจเน กรียมาเน สพฺเพสมวยวานํ คหณํ ภวติ, ตสฺเสว สมุทายสฺส ทฺวิพฺพจนํ ยุตฺตํ นาวยวานํ, เตสญฺหิ ทฺวิพฺพจเน เอกาย ทฺวิพฺพจนสฺสุปฺปตฺติยา น สพฺเพสํ คหณํ กตํ โหติ นาวยวนฺตสฺส สมุทายสฺส จ กตนฺติ ปุน เตสํ ทฺวิพฺพจนาย สตฺถปฺปวตฺติยา ภวิตพฺพ’’นฺติฯ อุปปตฺตนฺตรมาห- ‘อถเว’จฺจาทิฯ อิห ฐาเน ทฺวิพฺพจนํ ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺติ ทฺเว ปกฺขาฯ ตตฺร ฐาเน ทฺวิพฺพจนปกฺเข โทสทสฺสนโต ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺตฺยยเมว ปกฺโขพฺภุปคโตติ ทสฺเสนฺโต ปฐมนฺตาว ฐาเน ทฺวิพฺพจนปกฺเข ภาวินํ โทสมาห- ‘ปฐมสฺเสกสฺสรสฺสิ’จฺจาทิฯ ทฺวิสทฺโท สงฺเขฺยยฺเย วตฺตเตฯ

สงฺเขฺยยฺยญฺเจตฺถ สทฺทรูปมุจฺจารณํ วา, ตตฺถ อุจฺจารเณ สงฺเขฺยยฺเย ฐาเน ทฺวิพฺพจนํ น สมฺภวติ… อุจฺจารณสฺส สทฺทา(นุคต) ธมฺมตฺตาฯ สทฺทรูเป สงฺเขฺยยฺเย ฐาเน ทฺวิพฺพจนํ, ตตฺถ [ตญฺจ (โปตฺถเก)] โทโสฯ ตถา จาห- ‘รูปทฺวเย วิธียมาเน’ติฯ ตถา สติ นิวุตฺติธมฺเม ฐานี ภวตีติ ฐานิโน นิวุตฺติยา ภวิตพฺพํ, นิวุตฺติยา จ ธาตุตฺตา นิวุตฺติ, เตนาห- ‘ปกติปฺปจฺจยวิภาคาภาวโต’ติฯ เตน ปฺปจฺจเย ปเร ปกติยา วิธียมานํ การิยํ น สิยา, เตน วุตฺตํ- ‘อสฺส อิตฺตํ น สิยา’ติฯ ปิปาสติ ‘ปา=ปาเน’ฯ อิจฺฉายํ ปาตุนฺติตุมนฺตา ‘‘ตุํสฺมา’’จฺจาทินา (5-61) โสฯ ‘ปาส ปาส’ อิติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพโต-ญฺญสฺส โลโป, ‘‘รสฺโส ปุพฺพสฺส’’ (5-74) ‘ข ฉ เสสฺวสฺสิฯ ทฺวิปฺปโยเค ตุ ทฺวิพฺพจเน นายํ โทโส สมาวิสตีติ อาห- ‘อาวุตฺติยํ ติ’จฺจาทิฯ ทฺวิธา ภูตสฺสา ติธินา ธาตุสฺเสว ทฺวิธาภูตตฺตํ ทีเปติฯ

70. ปโร

โยควิภาคา ‘อ ญ’อาทีสุ คมฺยเตฯ ยทิ หฺยตฺราปิ ฉฏฺฐี อภิมตา สิยา ตทา ‘‘ข ฉ ส ปโรกฺขานเมกสฺสโรทิทฺเว’’ติ เอกเมว โยคํ กเรยฺยฯ ปโรกฺเข วิหิตา อญอาทโย ธาตุโตว, นาญฺญโตติ ปโรกฺขาวจนสนฺนิธานา จสทฺเทน ธาตุวิหิตปฺปจฺจยาว คยฺหนฺตีติ อาห- ‘อญฺญสฺมิมฺปิ ธาตุวิหิตปฺปจฺจเย’ติฯ ยทิ ปน ภุสตฺโถ อาภิกฺขญฺญตฺโถ วา วตฺตุมิฏฺโฐ สิยา, ตทา ภูสตฺถาทีสุ จ ททฺทลฺลติจฺจาทิกํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ จงฺกมติ โมมูหจิตฺตานีติ ภุสตฺถสฺส ยุชฺชมานตฺตา ตฺยาทโย ภุสตฺเถ ภวนฺติ พหุลาธิการาติ วตฺตุํ สกฺกาติฯ

71. อาทิ

ปฐโม ทุติโยติ จ ทฺเว เอกสฺสราฯ ตตฺถ ‘‘ขฉสานเมกสฺสโรทิ ทฺเว’’ (5-69) ‘‘ปโรกฺขายํ เจ’’ติ (5-70) ปฐมสฺเสกสฺส รสฺส ทฺวิพฺพจนํ ‘อาทิสฺมา สรา’’ติ ตุ ทุติยสฺส, ตสฺมา กถมญฺญสฺสุจฺจมาเนอญฺญสฺสพาธกํสิยา ตสฺมา กเตปิทุติย ทฺวิพฺพจเนปฐมทฺวิพฺพจนํ สมฺภวตฺเววาตินปฐมทฺวิพฺพจนาปวาโท-ยํ โยโคจฺจาสงฺกิยาห- ‘ปฐเม’จฺจาทิฯ กฺริยตฺถาธิการา กฺริยตฺถานนฺติ ฉฏฺฐิยา ทุติเยเนกสฺส เรนจ สมฺพนฺธา ปฐมทฺวิพฺพจนสฺสวิธาย กมญฺญวากฺยมญฺญํ ทุติยสฺสาติ น วากฺยเภโทติ อาห- ‘เอเก’จฺจาทิฯ อสฺสาติ ‘อาทิสฺมา สรา’’ติ อสฺส โยคสฺส, ปุพฺพโยเคติ ปุพฺเพหิ ทฺวิหิ สุตฺเตหิฯ ‘‘อาทิสฺมา สรา’’ติ สรมทฺวิตฺเตนุปาทาย สามญฺเญน สทฺทรูปสฺส ทฺวิพฺพจนวิธานโต ปุพฺเพ วิย พฺยญฺชนยุตฺตสฺเสว วิธานํ ตเถวิฏฺฐตฺถตฺตาติ ปฐมทฺวิพฺพจน สมฺพนฺธิโน พฺยญฺชนสฺส ทฺวิพฺพจนพาธาตฺยวคนฺตพฺพํฯ

72. นปุ

ปฏินิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตํ นิมิตฺตํ ปติ ปฏินิมิตฺตํ, นิมิตฺเต สตีติ อตฺโถฯ

73. ยถิ

ปฐเมกสฺสรสฺส ปฐมทฺวิพฺพจนํ วิสโย, ทุติเยกสฺสรสฺส ทุติยทฺวิพฺพจนํ, เตนาห- ‘ยถา วิสย’นฺติฯ ปฐม ทุติย ตติย ทฺวิพฺพจนนฺติ เอตฺถ ปุอิติ ปฐมํ สทฺทรูปํ, ตฺติอิติ ทุติยํ, ยิสิติ ตติยํฯ

76. ข ฉ

ขปฺปจฺจยาทิ กรียตีติ เสโสฯ

82. ยุว

จตฺถปรตฺตาติ จตฺถสมาสา ปรภูตตฺตาฯ เตน ปจฺเจกาติ สมฺพนฺเธนฯ สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อาจริเยน โยวิภตฺติโลเปเนว นิทฺทิฏฺฐตฺตา อาห- ‘ลุตฺตโยวิภตฺติโก วา นิทฺเทโส’ติฯ

83. ลหุ

ธูปายตีติ ธูปิตา, ปจฺจยสฺสาติ ติปฺปจฺจยสฺสฯ กานุพนฺธกรณมนตฺถกํ สิยาติ ฆกฺวิกรณสฺส ปจฺจยตฺตาภาเว (ตํ) นิพนฺธนสฺส การิยสฺสาภาวา ‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ (5-85) ปฏิเสธา ภาโวติ กการานุพนฺธมนตฺถกํ สิยาฯ

85. นเต

ปุจฺฉียิตฺถาติ วิคฺคยฺห ตฺโต, ตสฺส ‘‘ปุจฺฉาทิโต’’ติ (5-143) โฐฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ เอ โอนมฺปฏิเสธมุเขนาติ เอโอนมฺปฏิเสธสฺส ปกตตฺตา วุตฺตํฯ จินิตพฺพนฺติอาทีสุ จียิตฺถ จียติ วาติอาทินา วิคฺคโหฯ จินิตุนฺติอาทีสุ จินนา ยาติ(อาทินา)ฯ นนุ จ (ญิอาค)โม, น ปจฺจโยติ กถมฺปจฺจเย ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ (5-83) เอโอ ปปฺโปนฺติ กถญฺเจ สมฺปฏิเสโธจฺจาสงฺกิยาห- ‘ญิสฺเส’จฺจาทิฯ นนุจาทิมฺหิ น ยุวณฺณาภิ กถเมตฺถปฺปสงฺโคติ อาห- ‘สกาปานํ กุกฺกูเณติ’จฺจาทิฯ

ปตฺโตการสฺสาติ ธุสทฺเท อุการสฺส ปตฺโตการสฺสฯ ยุวณฺเณจฺจาทินาปตฺตสฺสาติ (ตพฺพ) ตุํ ปจฺจเยสุ จ ณิโน ปตฺตสฺสฯ วา วิธานา น ญิฯ ธุนาเปตพฺพนฺติอาทิปาเฐ ญิมฺหิ อกเต ‘‘อญฺญตฺราปี’’ติ (5-87) ปฏิเสธาภาโวฯ ธุนาเปตีติ ปาเฐติมฺหิ เล จ ‘‘กฺวจิ วิกรณาน’’นฺติ (5-161) วิกรณโลเป จ เอกาโรฯ อสติ นาคเม ‘‘ยุวณฺเณ’’จฺจาทินา เอตฺตํ สิยา ตมฺปินาคเม อุปนฺตตฺตา เนตฺยธิปฺปาเยนาห- ‘ตถาปิ’จฺจาทิฯ ปกฺขนฺตรมาห- ‘นาคเม’จฺจาทิฯ

87. อญฺญ

สม ทม-อุปสเมฯ สเมตีติ สมโก, ทเมตีติ ทมโก, ชน-ชนเน, ชเนตีติ ชนโก พธ=พนฺธเน, พธตีติ พธโกฯ

92. ปทา

นิปชฺชติ นิปชฺชนํฯ ปมชฺชเต ปมชฺชิตพฺพํฯ ปมชฺชนาย ปมชฺชิตุํฯ ปมชฺชติ ปมชฺชนํฯ

93. มํวา

รุนฺธิตุนฺติอาทีสุ โรธนายาติ วิคฺคโหฯ

94. กฺวิมฺหิ

นนุ กิมตฺถมนฺตคฺคหณํ ยโต ‘‘กฺวิมฺหิ โลโป-นฺตพฺยญฺชนสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺสา’’ติ (1-17) อนฺตสฺเสว โลโป สิยาติ โจทนํ มนสิ นิธาย ตคฺคหเณ ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘อนฺตคฺคหณ’มิจฺจาทิฯ โลปวิธีสูติ (วีอาทิโลปวิธีสุ, ฉฏฺฐี นิทฺทิฏฺฐนฺติ) ‘‘วีมนฺตุ วนฺตู’’นฺติ (4-138) ฉฏฺฐีนิทฺทิฏฺฐํฯ ภทนฺตวิธิจริตตฺตพฺยาปารํ [ตทนฺตวิธิจิรเภทนาจฺจนพฺยาปารํ (โปตฺถเก)] นิสฺสายาห- ‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺสา’’ตี พฺยาปารา’ติฯ อนฺตสฺสาติ วีอาทีนมีการาทิโนฯ อญฺญถาติ สพฺพาปหาริโลปญฺญาปนาภาเวฯ อนตฺถกํ สิยา ‘‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺสา’’ติมสฺส พฺยาปารสมฺภาวาฯ อิทานิ ฉฏฺฐีนิทฺทิฏฺฐานํ วิเสเสน วตฺตุมิจฺฉิตฺตํ อนฺตสฺเสว โลปปตฺติโทสํ ทสฺเสตุมาห- ‘ตทนฺเต’จฺจาทิฯ

101. ปร

อถ ทฺวิตฺเตติ กถมวสียเต สทฺเท อภาเวติอาห- ‘ปร’อิจฺจาทิฯ อนนฺตรสุตฺเต ‘‘ปริปจฺจสโม หี’’ติ วุตฺตตฺตา ตโต ปรสฺสาติ กินฺนาวสียตีติ โจทน มุพฺภาวิย ตทยุตฺตตํ ทสฺเสตุมาห- ‘นนุเจ’จฺจาทิฯ

103. ธาสฺส

อปจุรปฺปโยคตฺตาติ อพหุปฺปโยคตฺตาฯ

104. กิมฺหิ

กฺโต ทูสิธาตุโต ทูสยตีติ อตฺเถฯ

106. มุห

‘‘วณฺเณ ยนฺตํ ตทาโท’’ติ ปริภาสาย อยมตฺโถ ‘‘วณฺเณ ปเร ยํ การิยํ ตํ ตทาโท ตสฺมิํ วณฺเณ อาทิภูเต โหตี’’ติ เตติ ตกาเร ปเรฯ

107. วห

เตตฺเววาติ วตฺวา ปจฺจุทาหรณํ ทสฺเสติ ‘วุยฺหตี’ติฯ วุตฺติวจนํ มุลฺลิงฺคิย อตฺถํ วทติ ‘อุสฺสา’ติอาทิฯ

108.

นิธียิตฺถาติ วิคฺคโหฯ

109. คมา

รานนฺติ วุตฺเต ‘รา-อาทาเน’อิจฺจสฺส คหณมฺปิ วิญฺญาเยยฺยาติ อาห- ‘ราน’นฺติอาทิฯ

110. วจา

สุตฺเต ‘วสฺสา’ติ สสฺสโรว คยฺหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘วสฺสาติ หี’ติอาทิฯ

112. วทฺธ

วตฺต=วตฺตเนตีมสฺมา ตฺติปฺปจฺจเย วา อุกาโร น วิหิโตติ อาสเยน ‘กถ’มิจฺจาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘วตฺตวตฺตเนติ’จฺจาทิฯ วุตฺติมตฺเตติ นิปาตนาติ ‘‘สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต’’ เตตฺถ (3-69) ‘วุตฺติมตฺเต’ติ นิปาตนาฯ ฐา=คตินิวตฺติยนฺติ เอตฺถ ‘คตินิวตฺติย’นฺติ นิปาตนา ปกฺเข อุกาโร น โหติ, เตนาห- ‘วตฺตี’ติอาทิฯ วตฺตนํ วุตฺติ วตฺติฯ

113. ยช

กสฺส สพฺพสฺสาติ อาห- ‘ย อการาน’นฺติฯ

115. คาปา

พฺยตฺตินิทฺเทเสนาติ อิมินา ชาตินิทฺเทสสฺสานิสฺสิตตฺตํ ทสฺเสติฯ อีสฺเสจฺจาทินา วุตฺติคนฺถสฺสาธิปฺปายํ วิวรติฯ